پارلماني نظام؛ یعنې افغانستان په منځ دوه نيمه کول

د افغانستان د ستراتيژيکو مطالعاتو مرکزد اوسني نظام د سياسي جوړښت په هکله يوه نوې سروې خپره کړې. په دې سروې کې چې د اوسني نظام د سياسي جوړښت په هکله د لسو ولايتونو له خلکو پوښتنې شوي؛ ويل شوي چې په سلو کې ٢٩د پارلمانی نظام او په سلو کې ٢٢ صدارتی رياستی نظام پلوي دی چې په مجمع کې په سلو کې ٥١ د نظام بدلون غواړي او ۴٩ سلنه نور بیا رياستي نظام ټينګول غواړي.
په ټوله کې جمهوري نظام په دوه ډوله دی، يو يې رياستي نظام او بل يې پارلماني نظام
رياستي نظام : ه رياستي نظام کې ولسمشر د خلکو له خوا ټاکل کيږي او د پارلمان په نسبت ډېر اختيارات لري. په رياستي نظام کې اجرائيه ، مقننه او قضائيه تقريباً خپلواکې قواوې وجود لري چې په راس کې يې ولس مشر وي. يعنې ولسمشر د درې واړو قواوو په سر کې وي او ډېر صلاحيتونه لري د بيلګې په توګه د اوربند او بهر ته د قواو د استولو صلاحيت. په رياستي نظام کې په اضطراري حالاتو کې ولسمشر کولای شي په خپل لاسليک سپين کاغذ ته د بانک نوټ اعتبار ورکړي.
پارلماني نظام : پارلماني نظام هغه ته وايي چې هلته يوازې د پارلمان وکيلان د خلکو له خوا ټاکل کيږي او هغوي بيا ولسمشر او صدراعظم ټاکي. په دې نظام کې پارلمان د ولسمشر په پرتله ډېر واک او صلاحيت لري. په دغه ډول نظام کې د ولسمشر واک سمبوليک وي او ډیری اجرأت صدراعظم ترسره کوي ځکه چې هغه دهماغه ګوند څخه وي چې په پارلمان کې اکثريت څوکۍ لري. لکه څرنګه چې په رياستي نظام کې ولسمشر د مقننه، اجرائيه او قضائيه قواو په سر کې وي؛ خو په پارلماني نظام کې دا دنده د پارلمان په غاړه وي.
اوس اساسي پوښتنه دا ده چې د افغانستان اوسني شرايط دا ايجابوي چې نظام دې له رياستي څخه پارلماني ته واوړي او د ولسمسر صلاحيتونه دې صدراعظم ته ورکړل شي؟
هغه هيوادونه چې په کې پارلماني نظام حاکم دی هغوی د پوره نظم، امنيت او د ډاډ وړ اقتصاد درلودونکي دي، قانون په کې په ټولو يو شان پلی کيږي او هر څوک او هر چارواکی د هيواد ملي ګټو او ارزښتونو ته ژمن وي او هيڅ ډول ډلبازۍ په مقابل کې د خپل هيواد ملي ګټې نه زيانمنوي. خو په افغانستان غوندې هيواد کې چې قانون يوازې د کاغذ پر مخ وي، چارواکي يې د ملي ګټو پر ځای ګوندي او سمتي ګټې پالي او هر څوک ځان له قانونه پورته او قانون ځان ته تابع ګڼي؛ د پارلماني نظام تجربه کول؛ په لوی لاس د افغانستان ويشل دي.
مونږ خو لا له وړاندې د حکومت په رأس کې د واک دوه جزيرې تجربه کړي دي، مونږ ته خو د ملي يووالي دوه سره حکومت تجربه شوې ده، په دې کې لا واک فقط پنځوس ـ پنځوس ويشل شوی دی چې د حکومت کابينه مو تر شپږو مياشتو نه بشپړيده، د څوکيو په ويش باندې جنګونه و او لا تر اوسه هم هر لوری د خپلې ونډې د زياتيدو غوښتونکی دی؛ نو په داسې يو هيواد کې به پارلماني نظام چې ولسمشر په کې سمبوليکه بڼه لري او واک ټول د صدراعظم په لاس کې وي؛ څنګه به پارلماني نظام د خلکو په درد دوا شي؟
بله ستونزه د پارلماني نظام په مقابل کې دا ده چې دلته په افغانستان کې هره څوکۍ او هر ارګان حتا د ولسمشر څوکۍ هم په قومي لحاظ تشکيليږي. دلته معيار اوس دا دی که ولسمشر له يو قوم وي نو لومړی مرستيال به يې حتماً د بل قوم څخه وي، دويم مرستيال به يې حتما له بل قوم څخه وي. دلته دېته نه کتل کيږي چې د دې قوم دغه شخص خو د دې څوکۍ وړتيا نه لري نو ولې پرې وټاکل شي، خو د دې لپاره چې د دې قوم کس خامخا بايد په کې وي نو معيار  همدا ګرځول شوی چې ولسمشر دې د يو قوم، لومړی مرستيا د بل قو او دويم مرستيال د بل قوم څخه وي. همداشان په وزارتخانو کې هم همدا معيار  دی او په رياستونو کې او آن په مدريتونو کې هم. نو تاسې په خپل قضاوت وکړئ چې اوس په رياستي نظام کې مو دا حال دی نو په پارلماني نظام کې به بيا څه حال وي؟ هر يو به وايې چې که ولسمشر پښتون وي نو صدراعظم بايد تاجک يا هزاره وي او که ولمسشر تاجک وي نو صدراعظم دې حتماً پښتون او يا هزاره وي. يعنې په پارلماني نظام کې به بيه د قوم او قوم بازۍ څپې لا پراخې شي او معيار به بيا وړتيا، پوه او تجربه نه وي او حالات به د بهتر کيدو پر ځای د لا بدتر کيدو په لور ولاړ شي.
او بل دا چې دلته هيڅ داسې ګوند نشته چې په ټول هيواد کې نفوذ ولري او که وي هم نو يو يا دوه به وي. دلته بيا په دلته بيا د دغه يو يا دوه ګوندو د رقابت لپاره به بل ګوند موجود نه وي او تل به واک د يو ګوند په اختيار کې وي او تل به صدراعظم د همدې يو ګوند څخه ټاکل کيږي.