لومړی څپرکی
تر دیورند کرښې دمخه دافغانستان
دجنوبي پولې په اړه
« دتلګراف پرتڼۍ لوبیدل آسانه دي ، خوجګړه او دجګړې لپاره
پلان، هغه هم په هیلمند کې تریخ سیورې لاندې ... یوه آزموینه ده
چې هیله من یم بیا تکرار نه شي ».
انګریز چارواکی، د ۱۸۸۰ کال د میوند له ماتې وروسته .
*****
په لنډو ټکو باید په دغه تاریخی حقیقت باندې ځان پوه کړو چي افغانستان که څه هم نن په آسیا کې ددغې وچې له وروسته پاتې اوکوچنیو او په وچه پورې تړلوهیوادو څخه دی ، خو په تاریخی او فرهنګی او سیاسي لحاظ دغه افغانستان دیوه تلپاتي فرهنګي سیراومیراث ایجاد ګرټاټوبی او هیواد دی چې دخپلې دغه پیاوړې فرهنګي اوتاریخی وړتیا له امله ، سره له دې چي دنړۍ یوه یرغلګرهم صرفه پرې ونه کړه ، بیاهم ژوند دی او له دی وروسته به هم زموږ د واکمنانانو پرحقه یا ناحقه وینا زموږ دغه (خدا داد) هیواد دخپل تاریخی برم له امله ژوندی وي او ژوندی به یادیږي . په دغه لاندې نقشه چې ۱۸۳۷ کال یې پرټنډه لیکل شوی ، تاسې په ډیره آسانۍ سره لیدای شئ چې بریتانوي هند چیرې دی اود افغانستان پوله هغه هم له بریتانوي هند سره پرکوم ځای باندې ولاړه ده ؟ موږ خپل لومړنی بحث (ددیورند توره کرښه ) هم له همدغې نقشې را پیل کوواو پردغه واټ باندې ترهغو چې حقایق راته ښکاري قدم پرقدم مخ په وړاندې حرکت کوو .
اوسني افغانستان د نژدې یوې نیمې پیړۍ په ترڅ کې د کورنیوبی اتفاقیو او باندنیویرغلونو په ترڅ کې خپله هغه جغرافیا چي یوه نیمه دوې پیړۍ دمخه یې درلوده د ځان غوښتونکواو په ځینووختوکي جاهلو واکمنانانودځاني ناولو تمایلاتو په ترڅ کې له لاسه ورکړه چې اوس یې پرداسی یوه حد درولی چي نورنو ترې دسکښتلواو پریکیدو لپاره څه نشته ، ما ناداچي داصلي افغانستان له تني څخه په لویدیز ، شمال او جنوب کی دومره برخه بیله شوې چې اوس دیوشمیرهیوادونودافتصاد او سیاسي ژوند شمزي جوړوي اوله همدې امله په مادي اومعنوی لحاظ لګیادي دغه ملت دومره خوار اوزبون وساتي څودغه هیواد اوددغه هیواد خلک (افغانان) یوه ورځ پرخپلو پښو ونه دریږي او دهغو تللو سیمو او مځکودبیا غوښتني وثیقه ددوی په وړاندې را پورته نه کړي چې دم ګړۍ دوی پرې پړسیدلي او بسیاشوي دي .
زه دلته په نورو خواوو باندې نه غږیږم ځکه چی زما دغه څیړنه ددغو تاریخی تیریو او غیرانسانی تجزیی یوازي یوه اړخ چي هغه دهند په نیمه وچه کې د انګریزي ښکیلاک یو غیرانساني عمل (دنامنلې دیورند کرښې تپلو) ته دیوشمیرنویو اسنادو په رڼاکي کتنه کوم څو پرهغو عواملو باندې پوه شو چې زموږ دغه لوی کور، دغه طبعیی جغرافیه اودغه لوی قوم ولي دنړۍ هغه ښکیلاکي ځواک دخپلوناوړو تیریو هدف کړ چي ځانونه لاهم د تمدن او په نوی نومونه د تش په نامه او درواغجني دموکراسۍ ذمه واربولي اوس موږ باید وپوښتو چې دنړۍ ښکیلاکي ځواکونو ولې زموږ هیواد له جنوبی پلوه دبیلابیلو توطیو په ترڅ کې پراوسنۍ پوله باندې ودراوه ؟ دوی زموږ هغه سیاسي او تجارتی بازارونه چي له سمرقنده ترکلکتې او مدارس ، له هرات او نیشاپوره بیا ترکشمیره زموږ د تاریخ او جغرافیی ، زموږ له نامه اوپرتم سره تړلي وو ولې له موږ په دغه اوهغه نامه بیل کړل ؟ ولې دوی زموږ تاریخی اوسیاسي ویاړونه ، زموږ فرهنګی او ادبی هستۍ له موږه لوټ کړې ؟ دوی تراوسه پورې نه یوازې داچې زموږ دغه انسانی حق او رسالت منلو ته غاړه نه ږدي لاموهم په خپلو کې سره جنګوي او نه غواړي چي دبشریت دژوند اوتجربو په دغه پرمختللي پړاوکې موږ هم لکه د یووشتمې پیړۍ متمدن انسان له خپلو ارزښتونو ، باورونو او ملي مقدساتو سره په خپله خوښه خپل ژوند او دهغه بیلابیل اړخونه عیارکړو ، موږ له دغه درد سره نن هم دښکیلاک په وړاندي دریدلي یواو ترهغه چې زموږ دمقاومت غږ ته ځواب نه وي ویل شوی موږ به خپل غږ چپ نه کړو اونه به آرام کینو ، له موږ سره به داخبره پوښتنه وي چې : هغه څه چي موږ درلودل اوهغه تاریخي جغرافیه چي موږ او زموږ تاریخ یې وارث دی اوس چیرې دي ؟ اوولې له موږ سره نړیوال او انسان پلوه ځواکونه زموږ د یووالي او زموږ دخود ارادیت په اړه له موږ سره دهغه داعادې په کارکې مرسته نه کوي ؟ موږ هغه ځواکونه چې نن سبا یې په دغه اوهغه پلمه زموږ په تاریخي هیواد سنګر نیولی دڅه لپاره دلته پریښې ، دوی چې له موږسره زموږ دهیواد او انسان دخوندي ساتنې په کارکې مل نه شي دهغو د شته والي لپاره دلته اړتیا څه ده ؟
زموږ په اړه ، زموږ د ژوند ، زموږ د هیواد په اړه په زرګونو تاریخی اسناد له هغې ورځي چې انسان دمځکې پرمخ د قلم او کا غذ په مفهوم پوه شوی بیا ترننه دنړۍ په هره خواکې شته ، پوهانو ، فیلسوفانو ، مورخینواو مبلغینو زموږ د هویت او زموږ د هیواد اوخاوري پولې اوحدود په خپلوآثاروکې په ګوته کړي اودایې ښودلی چې دغه کوچنی خو سرلوړی افغانستان په آسیاکی دیوه ژوندي ، متمدن اوحماسه جوړونکي قوم ټاټوبی دی ، دلته اوسیدلي ، دلته مړه شوي او له دغه ځایه یې د انسان پوهنی ، مذهب پوهنې او تمدن ښووني شعارپه عملي توګه دنړۍ تر بیلابیلو سیمو پورې رسولی دی. دهند یوه نومیالی مبارز راجا مهیندرا پرتاب زموږ په اړه دخپلې یو ې تاریخي رسالي پیل زموږ د هیواد اوانسان په یوه ښکلي انځور داسې پیل کوي اولیکي :
“ The bound land island, the valleys full of fruits, Mountains rich in mines it is Afghanistan. Soil raises heavy crops, sparkling rivers flow along . climate is cool and healthy, it is all in Afghanistan. People are bold and sturdy, to play the host ever ready , can rely on them in any case, this is Afghanistan.”
Mahendra Pratap
Raja
Servant of Mankind
« په وچه پورې تړلې هیواد ، دمیووپه ونوپټې درې ، په کانو اومعدنو بډای غرونه یعنی افغانستان !
حاصل خیزه خاوره ، د اوردسپرغیو په شان ځلانده روان سیندونه ، سړه او روغتیا بښوونکی هوا ، داهم یعني افغانستان !
د زړورو ، غښتلیو اوښکلو ځوانیو لرونکوسیمه ، چې هروخت میلمه پالنې ته تیاردي او کیدای شي په هروخت او هرډول انساني معاملو کې باور ورباندې وشي.
هو، دا ګرده شیان په افغانستان کی دي . »
داهغه څه دي چې دیوه انساني غږ او انساني مینې له دریځه هغه هم دیوه داسې چا له خوا چې هغه نه ددغې سیمې دی اونه هم په دغه خاوره کې زیږیدلی دی اوریدل کیږي . دا ډول بیلګی موږ اوټوله نړۍ دسلګونواو زرګونوتاریخو او جغرافیو په پاڼوکې لوستلای شو .
په عین حال داخبره هم باید وکړو کوم څه چې بیا هم ددغه هیواد خلکو ته ورد غاړې شوي هغه یرغلونه او هغه بیلونې دي چي دتاریخ په اوږدو کې دغه هیواد د تیرو دریو زرو کالونوپه اوږدو کې زغملې دي ، د آسیا نږدې او وه اتو هیواده یومهال دهمدغه زړه (اوسني افغانستان ) له تنې څخه بیل شوي او نن د خپلواکو هیوادو په توګه د نړې د نقشې پرمخ ځانګړي شته والی لري. څه باید ووایو چې دا کارولې شوې ، په دغه کار کې چا زیان کړی او چا ګټه ؟ داهغه پوښتنې دي چي اوس یې سړی د نوموړوبیلو شویو هیواددو له تاریخی ، سیاسي او اقتصادی وړتیا وو او بریاوو سره په تړاوکې طرحه کولای شو، داهیوادونه ټول زموږ دتاریخي هیواد برخه وو ، په دوی کې دیوشمیرواکمن بیا دومره نمک حرامه شول چې له خپلوسیمویې پرموږ باندې پردې ځواکونه را وبلوسول ، دومره یې دخپلو شیطاني موخو په خاطر وځپلوچې دا دی اوس یې خپل لاس غاړې ته راواچاوه او عملآ یې له هغې لویي برخې څخه چې زموږ د هیواد او پرتم هستي بلله کیږي د دیورند ناولې کرښې په نامه بیل اوبې برخې کولوته ایسارکړي یو .
د افغانستان د نومیالی مورخ ارواښاد غبار د لیکلنی پراساس هغه وروستۍ بیلونه چې زموږ دهیواد د هویت او جغرافیي پر هسکه غاړه یې ګوزار لاهم دردونه او زخمونه ښيی هغه زموږدهیواد بیلابیلې سیمې وې چې انګریزي اونورو ښکیلاکی ځواکونو له موږ څخه په وچ زور بیلې کړې دي، هغه په دغه اړه لیکي :
«آخرین دولت درافغانستان که حدود سیاست مملکت را با حدود طبیعی منطبق ساخت دولت ابدالی درقرن هژده هم بود. ولی درقرن نزدهم با نحطاط دولت ابدالی، استقرار دولت محمد زایی، حدود کشورافغانستان از هرطرف ، محصوصآ ازجبهه شرق وجنوب، قیچی شده رفت، تا شکل کنونی اختیارنمود وازسواحل بحرو رود سند عقب زده شد، محاط به خشکه گردید. بدین ترتیب در دوره شاه محمود ابدالی ولایت خراسان درشما ل مغرب افغانستان درسال 1803 بدست حکومت قاجاری ایران افتاد .
قلعه اتک درکناره سند درسال ۱۸۱۲ بحکومت سک پنجاب گذاشته شد.
ولایت ملتان درسال ۱۸۱۸ بدست سک افتاد .
دردوره محمد زایی :
ولایت کشمیر درسال ۱۸۱۹ بدولت پنجاب ملحق شد.
ولایت دیره غازی خان درسال ۱۸۲۱ به پنجاب گداشته شد.
ولایت دیره اسماعیل خان در ۱۸۲۱ بدست سک افتاد.
ولایت پشاور را درسال ۱۸۳۳ سک اشغال نمود .
ولایت سند درسال ۱۸۴۳ دولت انگلیس گرفت .
ولایت بلوچستان را درسال های ۱۸۵۴- ۱۸۷۶ حکومت انگلیس تصرف نمود .
ولایت مرو را درسال ۱۸۸۴ دولت روسی زار گرفت.
علاقه های شال ، فوشنج تا کوژک، کورم ولندی کوتل درسال ۱۸۷۸ طبق معاهده گندمک از طرف امیرمحمد یعقوب خان به حکومت انگلیس داده شد.
ولایات سوات، با جور، چترال وعلاقه های ازنوی ، وزیری، داورچاکی وچمن درسال ۱۸۹۳ طبق معاهده دیورند ازطرف امیرعبدالرحمان به انگلیس ها داده شد.
علاقه پنجده درسال ۱۸۸۵ بدست دولت روسیه زاری افتاد.
ولایت سیستان (قسمآ ) درسال ۱۸۷۲ از طرف هیئت حکم انگلیسی به ایران گذاشته شد.
( غبار افغانستان درمسیرتاریخ ۱۳۴۶ صص ۶- ۷ )
داهغه وروستۍ سکښتنه وه چې له افغانستان څخه په یوه اوبله پلمه ترسره شوې ، داد نړۍ د پراختیا غوښتونکو واکمنانانو خصلت دی چی دوی که له یوې خوا د سولې ا وعدالت ناري وهي خو له بلې خوا ددوی دهرعمل ترشا یوغرض هم خامخا پروت وي ، انګریز له هنده ووت خودوی چي دخپلو غرضو په خاطر کومي تاریخي اوسیاسي تیروتنې دلته ترسره کړې ، دهغو په ترڅ کې ددغې سیمې خلکو ته زیاتې بدمرغۍ ورپه برخه شوې دي . دوی دهند په هره خوا کې دتجزیی اوبلتانه تجربې ترسره کړې ، بنګال یې په ختیز اولویدیز باندې وویشه ، کشمیریې همداسې بی سرنوشته دیوې ستونزې په توګه پريښودچې تراوسه هم په وینواو باروتو باندې ساتل کیږي ، افغانستان اودهغه جغرافیایی شته والی یې هم له تجزيی سره مخامخ کړ، داهغه میراث و چی موږ یې دخپل دهیواد په ختیزکې دیوې پیړۍ په اوږدو کې د بدمرغیو شاهدان یو او که نه افغانستان او دهغه پولې ، له پخوا څخه معلومې وې ، په مغلی دوره ، صفوی او شیببانی دوروکې هم افغانستان له کټ مټ ستونزې سره مخا مخ شو ، خو دیوې مودې د تیریدو او د یوې اوږدې مبارزی په پایله کې ا فغانانو وکولای شول چي په دریو جبهوکې د دریو ښکیلاکي ځواکونو په وړاندې دیووالي مبارزه پیل او دبري پرپوله باندې ودریږي ، همداوه چي دهغو ټولو په وړاندې دتاریخي افغانستان حدود بیرته را ژوندي او دیوه خپلواک دولت په جوړیدو سره یې دیوې پیاوړې امپراتورۍ بنسټ کیښود ل شو، اسناد او مدارک ښیي چي له پراخ هندوستان سره زموږ پوله له نژدي دریو سوو کالو را په دیخوا څرګنده ده ، هغه لومړنۍ اسناد چي زموږ په واک کې دي ، یوه هم هغه عقد نامه ده چي دافشار نادر د بیرته راتګ پرمهال له هندي واکمنانانوسره لا سلیک شوې ده ، داهغه تړون دی چې په هغه کې موږ له غزنوي دورې وروسته دخپل هیواد (خراسان ) حدود په دقیقه توګه لیدای اولوستلای شو ، موږ که اوس یوه فرضي کرښه ( دیورند ) په خپل مخکې لرو، دا په هیڅ ډول نه شي کولای دهغې پولې نښې زموږ او تاریخ له حافظې څخه وباسي هغه چی د یوه واقعیت په توګه اوس د هیڅ یوه بشري قانون له مخې موږ نه شي قانع کولای چي دخپل هیواد طبعیی پوله دې په نامنلي ( دیورند ) باندې ودروو. ددي لپاره چي ددغي لیکنې په پیل کې موان د ( دیورند ) په نامه یوه بی مانا مفهوم ته هم په خپل دهن کې ځای نه وي ورکړی نوهم هغه د (۱۷۵۸ ) کال عهد نامه دلته په بشپړه توګه را اخلو او له هغه وروسته به بیا پرفرضي کرښه باندې یوشمیر څیړنې او څرګندونې سره ولرو :
نقل عهد نامه
اینست، که حسب الاستدعای امنای شاهی کارپردازان سلطنت مجد شاهی بتحریرش پرداخته ،وچون آراستگی یافت ، حوالت کارکارگذاران صاحب مملکت ایران ساختند : « قبل ازین که بندگان عالی حضرت کیوان منزلت ، بهرام صولت ، مریخ سطوت ، شاهنشاه جهان سلطان سلاطین دوران ، پادشاه ظل الله اسلام پناه ، خاقان سکندرآستان ، آسمان بارگاه، السلطان المکرم والخاقان الاعظم نادرشاه خلدالله ملکه، ایلچیان بجهت بعضی امور، روانه ای حضور این نیازمند درگاه الهی فرموده بودند، واین نیازمند متعهد اتمام آن مطلب گشته، بعداز آنکه محمدخان ترکمان ازقندهار برای یاد آوری وارد گردید، امنا وکارگذران این دولت درتسویف وتوقیف وتعطیل جواب نامه اعلی حضرت برآمده محرک ماده مخالفت گردیدند. تا آنکه ورود موکب همایون عالی حضرت بحدود هندوستان اتفاق افتاده، درقصبه ای کرنال بمقتضای قضا تلاقی فریقین وجنگ سلطانی واقع شد ونیرجلی الظهور فتح وظفر ازمشرق آن دولت بی زوال طالع گردید.
چون عالیحضرت پاد شاه جمشید جاه آن بزرگ ایل ترکمان وسرچشمه ای مردمی واحسان مروت نمودند بصوب (کذا) ایشان مستظهر، وازفیض ملاقات ومجالست بزم وازم رشک همایون، بهره ورگشته، باتفاق وارد دارالخلافه شاه جهان آباد ر سدیم وتمامی خزاین وجواهر ونفایس وکنوز وذخایرسلطنت هندوستان، برسم نیازبموجب تفصیل علیحده ، متعلق بآن سرکارساخته، آنحضرت برحسب الاستدعا این نیازمند درگاه الهی بعضی را بخط قبول موصول نموده ازعالم اهلیت واتحاد که مراعات سلسله علیه کورگانیه ومراقبت دوحه ترکمانیه، مطمح نظر قدس منظر ایشان می باشد، تاج ونگین سلطنت هندوستان را باین نیازمند درگاه اله مفوض وموکل فرمودند. چون این نوع عطیه عنایت که از پدر درباره فرزند واز برادر نسبت به برادرنمی آید، آزان شاهنشاه بلند جاه، نسبت باین نیازمند درگاه اله بوقوع پیوست، لهذا دربرابر این معنی تمامی ممالک سمت غربی رود اتک دریای سنده وناله سنگره منشعب از دریای سنده که عبارت از پشاوروبنگشات و دارالملک کابل وغزنین وکوهستان ومساکن افغان وهزاره جات و قلعه بهکروسنگهر وخدا آباد و لارکان ودیره جات ومساکن چوکیه وبلوچیه وغیرهم وصوبه تهته وقلعه راهمه و قصبه بدین وپرگنه جون وپرگنه سموال وکهبران (کذا) وسایر پرگنات وبنادر از ابتدای منابع رود خانه اتک وبکرناجنگ (کذا) دژها واماکن که آب مذکورمشعب تهته را گرفته باشد، تا حد یکه دریای سنده وناله سنده وناله ساگربدریای محیط اتصال می یابد،وآنچه بهرجهت ازجهات ازمزارعان دریای اتک وشعبه های آن ورسمت غربی دریای سند وناله سنگره واقع شده باشد، مخصوص آن دولت نادره وضمیمه ممالک محروسه سلطنت قاهره نمودیم ، که من بعد گما شتگان آن دولت خداداد وبندگان آن آستان سپهر بنیاد ، مناشیرضبط وربط مما لک وپرگنات مذکوره وحل وعقد مهمات جزیه وکلیه اهالی وسکنه و رعایاوبرایا پای آنجا بوده باشد.
امنای این دولت ابدقرین، مما لک مسطور را ازولایت متعلقه باین نیازمند درگاه موضوع نموده ، قلم امرونهی را بالکلیه راز آنها مرقوع داشته، بهیچ وجه ، دخل در پرگنات مزبور وسکنه و رعایای اینها نه نمایند و داور قلعه وشهرلوهری بندر و اوچ وسایر ولایت که جانب شرقی رود اتک و دریای سنده وناله سنگره واقع شده باشد، متعلق به مملکت هندوستان خواهد بود. »[ مورخه ۴ محرم ۱۱۵۲
( انندرام مخلص ، بدایع وقایع طبع لاهور صص ۱۰۶ الی ۱۰۸ )
سره له دې چې دغه عقدنامه تردراني امپراتورۍ دمخه د افشار نادر له خوا دهغه په امر لیکل شوې په دغې کې هم دافغانستان اوخراسان حدود داټک پرپوله دریدلي دي، په عهدنامه کې له اټکه پورته ټولې سیمې دخراسان د اولکې او قلمرو برخه بلل شوې او له اټکه راپدیخوا ټولې سیمې چې په هغو کې لوی ښارونه لکه لاهور اونور راځي هغه ټول په مغلي واکمنۍ پورې تړلې سیمې بلل شوې دي. ټول هغه ښارونه چې دم ګړۍ د انګریزي استعمار د زورزیاتي سیاست په ترڅ کې زموږ له لاسه وتلي لکه پيښور، بنګشات ، اوان هغه سیمي چې بلوڅان په کې اوسیږي (بلوچستان –جنوبی پښتونخوا ) هغه ټولې د نادري اوله هغه وروسته د دراني امپراتورۍ اولکې او قلمرو یاد شوې دي. په دغه اړه دا ترټولو پخوانۍ عهد نامه ده چې دهغې له لاسلیکه وروسته دلوی افغانستان یوه پراخه سیمه او جغرافیا که انګریزانود هند دشمال لویدیزې برخې په نامه یاده کړه اویا یې وروسته د ګندمک او دیورند پرنومونه باندې له افغانستان څخه بیله کړه له هرډول شکه پرته دافغانستان برخه ده اودافغانستان دخلکو د سرښندونو په ترڅ کې به دا سیمه دافغانستان نه بیلیدونکې برخه وي . افغانستان تراوسه پورې یو واحد او یو موټی هیواد دی ، تراوسه دلته دوه وروڼه د دیورند دکرښې پردواړو خواوو باندې ژوند کوي ، ځکه نودا به ډیره ګرانه وي چې پریوه ملت باندې چې له هرپلوه د بیلیدونښې په ځان کې نه ویني له یوه بله بیل شي.
یوبل تړون چې دانګریزانو او روسیې د افغانستان د ناپیلتوب په اړه په ۱۸۷۳م کال ترسره شوي دهغه له مخې موږ کولای شوچې له انګریز څخه پوښتنه وکړو چې که چیرې تاسو ددغه تړون پلویان واست نو بیا په ۱۸۷۹ او ۱۸۹۳ کلونو کي مو ولي پرافغانستان باندې دویش او تجزیی اورګډکړ ؟ که حتی ننی انګریز هم ځان په اخلاقی او انساني ارزښتونو باندې پابند وبولی آیادوی به دخپلو پلرونو دغه دوه رنګې او بی ایماني چې په لومړي ګام یې دافغانستان اوپه دویم ګام کې دپښتنوپه وړاندې ترسره کړې په روښانه الفاظو اوانساني اعتراف سره ومني ؟ ښایی په څرګنده داخبره ومني چې پلرونو يی په دغه برخه کې لویه تیروتنه کړې ده ، خوعملآ اوس هم په هراړخیزه توګه په ټپه ولاړدي اوپه نړیوالو ټولنو کې دخپل استعمارله دغو ناولو میراثونو څخه اوس هم غیرانساني ننګه کوي . دغه تړون هغه تاریخي واقعیت په ګوته کوي ، هغه چی انګریزانو فکرکاوه دا په نیمه وچه کې ددوی د ټینګیدو او سلامتۍ ترټولو ښه رمزدی ، په دې چې پردغه مهال انګریزدهند دنیمې وچې له لاسه ورکول نه غوښتل ځکه یې په دغه اړه هرډول معاملو ته غاړه ایښوده اوټوله هیله یې داوه چې افغانستان باید دیوې ناپیلې سیمې په توګه پاتې شي ، ترڅو هند راونه پاریږي او د دوی دامپراتورۍ لمنه له دغه هیواده ټوله نه شي . دغه تړون په ډاګه هغه ټولي تیروتنې ډیرې ښې په ګوته کوي چې انګریز په آسیا کې په تیره بیا دافغانانو (پښتنو) په وړاندې دبشري جغرافیایی او انساني ټولنیزو اصولو پرخلاف ترسره کړي او یایې عملآ دهغو دعملي کولولپاره په دغه برخه کې په تدریجی توګه کرار کرار ګامونه پورته کول ،کله چې هرڅوک دغه تړون لولي هغو ي ته داخبره په هراړخیزه توګه روښانه کیږي چې د افغانستان په اړه دانګریزي ښکیلاک ظاهرا وباطن یوشان نه وو ځکه چي پردغه تړون باندې چې ددوي له هیلواو غوښتنو سره سم رامنځ ته شوی و ترپایه ژمن پاتې نه شول او نه یې هغه دخپلې راتلونکې بدمرغې تګلارې او دیپلوماسۍ په ترڅ کې په پام کې ونیو.
راځۍ دغه تړون لومړی ولولو ځکه چې دهغه په ترڅ کې بیا دانګریزښکیلاکي تګلارې په لرلید باندې هغه چې زموږ دهیواد په برخه کې یې درلود هم په آسانۍ سره پوه شو:
« ترجمه موافقه ۱۸۷۳ بین روسیه وانگلیس درباره بیطرفی افغانستان
از طر ف ارل گرینول به لارد لوفتس
وزارت خارجه 24 جنوری 1873
آقای من ! حکومت علیا حضرت ملکه برطانیه تجاویز ارسالی ۱۹/۷ دسامبر ۱۸۷۲ پرنس گورچا کوف را با ضمایم آن که بتاریخ ۲۹/۱۷ دسامبر از طر ف سفیرکبیر روسیه بمن فرستاده شده بود، با دقت تمام مورد مطالعه قرارداد.
حکومت علیا حضرت ملکه با کمال مسرت لهجه دوستانه وشگفته آنرا با همان احساس دوستانه تلقی کرده وبه نامه 17 اکتوبر خویش بوسیله ای شما نظریات حکومت متبوع خویش را درباره خطوط سرحدات متصرفات امیرشیرعلی خان حکمران کابل را بحکومت روسیه تقدیم داشتم.
حکومت علیا حضرت ملکه با کمال رضامندی می بیند ، که دولت امپراطوری روسیه با خطوط سرحداتیکه امیرشیرعلی مدعی آنست موافقه دارد، واحساسات دوستانه امپراطوری درین مورد نیزچنین است . بنابرآن خاطرشما را به نامه ۱۷ اکتوبر ۱۸۷۲ خود متوجه میسازم.
درنامه پرنس گورچاکوف راجع به بدخشان ومربوطات آن ابدآ داخل کشورامیرعلی نبوده ونه جزوخاک افغانستان شمرده شده بود.
درین باره دولت ملکه ای برطانیه می گوید : که امیر مذکورقبلآ بربدخشان تصرف جسته و آنرا فتح کرده است، که اکنون تمام سران ومردم آن نواحی حکومت ویرا شناخته وقبول داشته اند، وطوریکه می خواهد برآن سرزمین حکم میراند، وباتکای این حق ، از طرف خود نایب الحکومه ای را بدان اراضی فرستاده ومالیات معینی ازومیگیرد،وادا ره عمومی ومالی هم با وتعلق دارد ، ونیزامیر خود را ذیحق می شمارد ،که این ترتیب را که برای یکسال مقرر شده برهم زند، وبدخشان را مستقیمآ بکابل ضم سازد، ومالیات این سرزمین را با مالیات دیگرولایات افغانی مخلوط گرداند. وبنا بران دولت برطانیه نمی تواند ، درچنین اوضاع به نفی حق حاکمیت کامل وتمام امیربدخشان بپردازد، چون کارفتح ومطیع ساختن تما م ولایت مذکور اکنون تکمیل شده، معقول نیست که حق حاکمیت تام امیربدخشان رسمآ شناخته نشود. واین سرزمین را جزوتمام سرزمین های جنوبی دریای آمو که حق حاکمیت امیربرآن رسمآ اعتراف شده نشماریم.
حکومت علیا حضرت ملکه به برخی از اشارات این مکتوب دولت روسیه که اکنون جواب آنرا میدهم ملتفت بوده ومیداند که روسیه با الحاق بدخشان و واخان به حکومت امیر بدین سبب مخالف است که اگراین سرزمین درتحت اداره واختیار افغانستان آید ، برای صلح وسلام آسیای میانه خطری خواهد داشت وامیر راتشجیع خواهد کرد که درآینده نیز متصرفات خود را درمما لک همجوار توسیع دهد. ولی من درنامه ای ۱۷اکتوبر۱۸۷۲م خود توضیح داده ام که حکومت هند موفق شده تا با میرکابل تعقیب چنین یک پالیسی را بقبولاند، که برای حفظ صلح وسلام درکشورهای مربوط خیلی مفید باشد وحکومت علیا حضرت ملکه تصورنمیکند که ازین سفارشات حکومت هند نتیجه مطلوب بدست نیاید.
حکومت علیاحضرت ملکه با دلایل قوی منافع برسیمت شناختن سرحدات افغانی را از طرف برطانیه کبیر وروسیه با میر خاطر نشان خواهدکرد، و اورا ازتجاوزات آینده باز خواهد داشت ، وهمواره درین راه از نفوذ خویش کارخواهد گرفت.
اما دولت برطانیه این را نیزبخوبی میداند، که اگرفرضآ بدخشان و واخان که اکنون جزومتصرفات امیر شمرده شده ازدست وی کشیده وبه انگلیس و روس یا یکی ازایشان داده شود ، ویابکلی به سران محلی آزاد گذاشته شود، درهرصورت امیربه نیروی لشکری متوسل گردیده ودعاوی خود را درآن باره پیش خواهد برد، وهم ممکن است درینوقت حکومت بخارا نیز بکوشد ، که درمقابل افغانان مقاومت کرده آن سرزمین را باز بگیرد و درین صورت حتمآ امنیت آسیای میانه مختل خواهد شد وموقع تصفیه قضایای برطانیه و روس که امید حل آن میرود ازدست خواهد رفت، واگرچنین شود، یقینآ برای طرفین ناگوار خواهد بود.
حکومت علیا حضرت ملکه برطانیه متحسس است که دولت امپراطوری روسیه این موضوع را بدون تعصب وبیغرضانه مطالعه کرده ، وهما ن حقوق امیرشیرعلی را که من در مراسله اکتوبر خود خاطرنشان نموده بودم ، اعتراف وتصدیق خواهد نمود. تا بدین وسیله از اعمال وحشیانه که خاطر اقوام آسیای میانه را آشفته میدارد، جلوگری بعمل آید ونیز اختلافات معینه طرفین درباره سرحدات مرتفع گردد.
حکومت علیا حضرت ملکه خواهش دارد که مسله سرحدات افغانستان که از مدتیست زیر مذاکره ومطالعه است بزودی بحل نهایی خود برسد.
جلالت مآب شما این نامه را خوانده ویک نسخه آنرا به پرنس گورچاکوف بدهید . (۱)
امضای
گرینول
-------------------------------------------------
1 علامه عبدالحی حبیبی ، تاریخ تجزیه شاهنشاهی افغان طبع لاهور ۱۳۸۰ ص ۳۲۹ .
په دغه تړون کې دوه ځایه په ځانګړې توګه دیادونې وړ دي اوهغه داچې :
« حکومت علیا حضرت ملکه با کمال رضامندی می بیند ، که دولت امپراطوری روسیه با خطوط سرحداتیکه امیرشیرعلی مدعی آنست موافقه دارد، واحساسات دوستانه امپراطوری درین مورد نیزچنین است»
« حکومت علیا حضرت ملکه برطانیه متحسس است که دولت امپراطوری روسیه این موضوع را بدون تعصب وبیغرضانه مطالعه کرده ، وهما ن حقوق امیرشیرعلی را که من در مراسله اکتوبر خود خاطرنشان نموده بودم ، اعتراف وتصدیق خواهد نمود. تا بدین وسیله از اعمال وحشیانه که خاطر اقوام آسیای میانه را آشفته میدارد، جلوگری بعمل آید ونیز اختلافات معینه طرفین درباره سرحدات مرتفع گردد.
حکومت علیا حضرت ملکه خواهش دارد که مسله سرحدات افغانستان که از مدتیست زیر مذاکره ومطالعه است بزودی بحل نهایی خود برسد. »
په دغه اړه ترټولومهمه اودپاملرنې وړ پوښتنه داده چې انګریزانو روسانو ته داخبره دخپلې ملکې په حواله کوله چې ګواکي دوی له هغه قلمرو سره موافقه لري او پرهغه باندې رضادي هغه چې دامیرشیرعلی خان سیمه یادیږي. خوکله یي چې واری برابرشو دوی کله اوچیرې پردغه خبره باندې پابند پاتې شول ؟ دوی وو چې په خپلو دغو شان ژمنو یې ځان ناګار واچاوه او ترهرڅه دمخه یې دافغانستان اوهند ترمنځ دخپلواکو سیمو اوپرتو قبیلو دټوټه کیدو خبره په شعوري توګه دخپل سیاست د یوې برخې په توګه ترلاس لاندې ونیوه او عملآ یی خپله دوه رنګې تګلاره او پالیسی په دغه برخه کې دټولو انساني اواخلاقي ، تاریخی اومذهبی ، ژبنیواوقومي ملحوظاتو پرخلاف ترلاس لاندې ونیوه او عملي یې کړه او که نه په دې باندې ټولو باخبرو لیکوالواومورخینو داعتراف کړی چې ان د دیورند له لاسلیک کیدو سره سره قبایلی سیمه یوه خپلواکه سیمه وه ، نه یي دافغانستان واکمني منلي اونه یې هم دانګریزانو ، ځکه خو له دي ټولو سره سره بیاهم که چیرې دوی خپل تړون ښودلي نو هغه تړون بیا له افغانستان او دهغو له واکمن څخه دي اوداهغه راز اوتګلاره ده چې نه یوازې افغانانو (پټانانو ) دتاریخ په اوږدو کې دځان لپاره ویاړ بللې بلکې داخبره په هندوستان کې هم و ان چې دهندوستان مسلمانانو هم د افغانستان واکمن خپل اسلامی پاچا بللي او ان چې دهغه په نامه یي په بیلا بیلو وختوکې خطبه هم ویلي ده ، مکماهن په هغه راپور کې چې دامیرحبیب الله خان دسفر په ترڅ کې (۱۹۰۷) کې کښلې دغه ټکي ته اشاره کړې چې دده نوم دجمعي په لمانځه کې داسلام دسترواکمن په توګه په درنښت سره یادیده .
دیورند سره له دې چې دیوه واکمن هغه هم داسې واکمن چې موږ یې په ځواکمنۍ اوناچارۍ دواړو ښه پوهیږو لاسلیک شو ، خو خبره داده چې دغه ویش چا ومانه اوچا عملی کړ ؟ کومه سیمه چې نن سبا موږ د پښتونخوا اویا پښتونستان په نامه یادوو ، هغه یوه خپلواکه سیمه ده چې تراوسه پورې یوه مورخ چې ان افغان هم نه دی دا نه دي ویلي چې دغه سیمه به یا دانګریزوه اویاهم د هغه پاتې شونونظامونواولاسپوڅو، همدغه ټکی ته لودیک ادمیک هم چې په شلمه پیړۍ کې دافغانستان دمعاصر تاریخ په باره کې ژور معلومات لري په لاندې ډول سره اشاره کړې ده :
“ one perpetual source of friction was the rivalry between Afghanistan and Britain over the area of the Indian North –west Frontier which was inhabited by afghans , or Pathan, as were called in Indian. The pathans were fiercely independent tribesman who considered themselves independent of both Afghanistan and India- in spit of living on the Indian side of the international boundary – but recognized the Afghan ruler as their Islamic king: a symbolic rather than political ruler.
For the afghan ruler the territory of the “ independent tribe” as they were called by British government officials as late as the mid- 1930s, was a valuable buffer between Afghanistan and India. As long as the afghan ruler was unable to British penetration . At times of military and political confrontation with Britain, the Pathans were willing and powerful allies of the Afghan ruler. For the Afghan ruler his relations and solidarity with the frontier Afghans were a matter of honor; for the British, who considered the Pathan” British” tribes residing on the Indian side of the Frontier, it was a matter of principle that their area was open to eventual penetration by the government of British India . The Anglo- Afghan conflict over the Afghan frontier was never resolved and continued to plague relations between the two countries. ( LUDWIG W.ADAMEC , AFGHANISTAN’S FOREIGN AFFAIRS to the Mid- TWENTIETH CENTURY. 1974 p4)
دهند دملي آرشیف په یوه سند کې ددغې کرښې او دیورند په اړه داسې لولو :
“ If , on the other hand , Sir Mortimer Durand’s line been selected merely as the only one that could be found suitable for keeping the Amir out of Bajour, the Lieutnant- Governer does not think he can offer any better suggestion than that put forward by Mr. Udny, which pretty nearly comes to this- that , while maintaining Sir Mortimer Durand’s line as between ourselves and the Amir, and warring him that , if he every attempts and aggression on Bajour, we should enforce that line against him in the fullest sense: we should let everything in the Mohamand country go on exactly as it has been settled at Kabul…” (N.A.I. No 1-57 Secret April, 1894)
« له بلې خوا، د سرمارتمر دیورند کرښه ، یوازې ددې لپاره غوره شوې وه چې یوڅوک اویوڅه ددې لپاره وموندل شي چې امیرله باجوړ څخه دباندې وساتي ، لفټنینت ګورنرفکرنه کاوه ، چې دی به له دې پرته بل ښه وړاندیز د ښاغلي ادنی دپرمختګ پرلامل وړاندې کړای شي . دهغه چا لپاره چې هغه ترډیره حده د سرمارتمرکرښه زموږ اوامیر ترمنځ د پولې په توګه وساتله ، په دغه ترڅ کې یې دا ګواښ هم په ډاګه کاوه چې که د باجوړ پرلور دهرډول تیري هڅه ترسره شي ، موږ به همدغه کرښه دده پرضد دیوه فشاري ځواک په واسطه په بریمن فکرسره وکاروو. موږ نورټول هغه څه ، چې د مومندو دسیمې اړوند دي په خپل شان لکه چې په کابل کې منل شوي پریږدو ... »
ویکتوریا سکوفیلد انګریزي لیکوالې په خپل تاریخی اثر (افغان پوله ) چې په ۲۰۰۳ کال کې چاپ شوی ، د دیورند کرښې په اړه یو اوږد بحث کړی ، نوموړې لیکوالې دیوه انګریزله دریځه په دغه اړه خپله څیړنه ترسره کړې ده ، خو دیوې معاصرې تاریخ لیکونکې په توګه ېې پریوشمیرحقایقو باندې چې په دغه اړه دوو برلاسو ځواکونو انګریز، روس او یاهم په خپله عبدالرحمان خان ترمنځ وو په ډاګه کړي دي ، نوموړې لیکوالې د دیورند کرښې په اړه په خپل پورتنې اثرکې خپل نظر په ډاګه ویلی اوهغه حقایق یې په هم ډاګه کړي چې ترډیره حده ددغې تپل شوې کرښې په اړه په تاریخی او ان اخلاقی لحاظ دمنلو وړ نه دي . په دغه لړ کې ترهرڅه دمخه داپه دغه ټکی رڼا اچوي چې دغه کرښه انګریز یوازې په یوه هدف رامنځ ته کړه او هغه داوه چې دوی له هند ه په څه شان کولاي شي دفاع وکړي ، له هنده د دفاع مانا دانه وه چې دوی پرهندوستان باندې دغه مهرباني لوروله ، نه ، ددوی موخه په دغه اړه یوازې او یوازې دخپل حاکمیت ساتنه او دفاع وه ، ددوی موخه داوه چې په پنجاب اوپښتونخوا کې ځان کلک کړی او خپل شته والی په دغه مهمه او ستراتیژیکه سیمه وساتی ، دوی په افغانستان څه لیدل ، چې دری ځلې یې پردغه هیواد باندې یرغل وکړ او پایله یې هم په خپلې تاریخي رسوایی او سترې ماتې باندې پای ته ورسیده ، ویکتوریا هم دغه ټکی ته په خپله څیړنه کې اشاره کړې او په ډاکه لیکي چې :
“ To defend nothren India, the British needed ideally to secure those farward position in Afghanistan whose accupation had made invasion into India so easy in the past…” {Afgan frontier, by Victoria Schofield , USA, 2003 p59}
« ددې لپاره چې انګریز له شمالی هندوستان څخه دفاع ته اړتیا درلوده ، ځکه یي هڅه داوه چې په افغانستان کې د پاملرنې وړهغه ځایو چې له هغو څخه په تیرو کې د هندوستان نیول ډیر آسانه وو په خپله اولکه کې ولري »
موږ دانه وایو چې پښتونخوا یوازې په دي لامل له افغانستان څخه بیله شوه چې دوی غوښتل پښتانه سره بيل کړي ، دوی چې کوم مطلب درلود ، هغه داو چې پرهند او دوی باندې له افغانستانه ( په واحد مفهوم ) روسیه ، فرانسه او یاهم په خپله افغانان چې دوی ترهرچا زیات دهندوستان نیولو ته لیوال وو حمله ونه کړي ، انګریزان پردغه مهال پردي پوهیدل چې روسیه تیاره په منځني آسیا کې ورته ناسته ده ، نا پلیون هم په فرانسه کې دهندوستان دنیولو خوبونه لیدل او په دغه لامل یی ځان له فارس سره پتلیزاوملګری کړ ،همداسې شاه زمان خپله ددې لپاره لیوال و چې دخپل نیکه دپالسۍ په څاریوځل بیا دهندوستان په لور ورمخه کړي او د دراني امپراتورۍ له برمه لویدلي تګلاره بیا د هندوستان په نیولو سره بیرته روښانه کړي. انګریزانو له همدغه ټکي ډاریدل ځکه یي تل دافغانستا ن ختیزه او جنوبي برخه د خپلو شومو غرضونو قرباني کوله او له دغې سیمې یې دخپل ځواک دټنکښت پرلامل کاراخیست. ویکتوریا په خپل اثر کې د دیورند دکرښې په اړه داهم لیکې چې :
“… this was the line which came to divide British India and Afghanistan, more for default than for any other reason. In the present day, it is the border which Pakistan adopted when it gaind independence in 1947” . (p 60)
« دغه هغه کرښه وه چې بریتانوي هند او افغانستان یې تربل هردلیل دمخه د تیروتنې اوغلطي پربنسټ سره بیل کړل . چې دم ګړۍ دغه بیلتون کرښه پاکستان هم له خپل جوړښت را په دیخوا (۱۹۴۷) د خپلې پولې په توګه ټاکلې ده »
زه له هغو یارانو سره هم یوه خوله نه یم چې امیرعبدالرحمان څخه یې کله زمري جوړ کړی اوکله هم ګیدړ، عبدالرحمان خان داسې یو واکمن نه و چې هغه په تمامه مانا خپله اراده درلوده ، دهغه دمهال افغانستان او نني دواړه په یوه حال کې دي ، که کرزی اویا غني ووایې چې امریکا په څلورکتابه کافره ده ، یرغل یي کړی اوپه دغه هیواد کې هم ځان بربادوي اوهم موږ، په دی باور دی چې هرڅه به دیوې ورځې په اوږدو کې سره ګډوډ وي ، ځکه موږپردغه ټکي په هرلحاظ پوهیږوچې امریکا نن دلته زموږ په هیواد افغانستان کې خپلو سیالانو روسانو او چینایانو ته سنګر نیولی، همدغه سنګر انګریز پرون دلته نیولی و ، داچې هرڅه راځي دابه ددغه ظالمو ځواکونو له خوا هم په تش په نامه واکمن او پاچا تپل کیږي او هم به دخلکو دارادی خیال نه ساتي لکه چې تراوسه یې ساتلی هم نه دی . خوکه یې د نړۍ له شرمه وایي نوهغه به همدومره وي لکه چې موږ نن سبا امریکایی ظالمه واکمني د دموکراسي تر کرغیړن نامه لاندې هم وژني او هم مو له هرڅه ، له ټولو تیرو ویاړونواو باورونه پردي کوي ، دعبدالرحمان په اړه هم باید په احساساتي توګه دفاع ونه شي ، هغه تیرووت او یا تیرایستل شو ، اویا داچې یوازې ده هم لکه انګریزانو غوندې چې په هند کې یۍ دځان دساتني په خاطر پرنورو هرڅه زغمل ، ده هم دخپل دواک او ځواک په خاطر دا تیروتنه ترسره کړه ، موږباید یوازې اویوازې په هغه حال کې دده دفاع کونکي شو چې لږ ترلږه دهغو اسنادو یوه برخه چې دی ناچاریې نا چارکړی او یا ده له هغوی سره معامله کړې په واک کې ولرو ، موږ له امیرسره یو ، خو موږ به له امیره داسې دفاع هم ونه کړو لکه چې کاکړ په خپلو څیړنو کې هغه یوازې دیوه مجبوراوکله هم دانګریزانود ملګري له دریځ موږ ته راښيی ویکتوریا د دیورند له خولې لیکلي چې :
In 1893 when Durand went to visit the Amir of Afghanistan, they agreed upon a boundary in terrtory which neither had fully explored ‘Abdu Rahman, said Durand after wards, ‘ though he kew his frontier country well, it from personal visits or hearsay, not from the study of maps. Consequently he was at time fault regarding the position place. It was no use producing a maps, for he would say “ that is no use , it is all wrong. I know I have been to those places. Your maps are guesswork” ( p 60)
« په ۱۸۹۳ کې کله چې دیورند وغوښتل دافغانستان امیر وویني ، دوی پر هغه پوله باندې موافقه وکړه ، هغه چې عبدالرحمان هم پرهغې باندې په تمامه مانا برلاسی نه و ، او وروسته د دیورند په نامه وبلل شوه . که څه هم هغه دخپل هیواد په پوله باندې ښه پوهیده ، هغه هم دیوچا دمعلوماتو له مخې نه د نقشو دڅیړنو او مطالعی له مخې، بالاخره هغه پرهغه څه چې واقع شوي وو په خپل وخت کې پښیمانه و، ده هلته کومه نقشه نه درلوده لکه ويی ویل « هغه باید ونه کارول شی ، داټولې غلطې دي، زه پوهیږم ځکه ما داټول ځایونه لیدلي ، ستاسې نقشې ستاسې خیالی کړنې دي. »
کله چې موږ داډول څرګندونې دامیرله خپلو وینو او لیکنو سره پرتله کوو، هلته بیا هر څه په بل ډول او بل تفصیل سره وینو ، مانا داچې داډول لیکنې موږ ته لږ ترلږه دا په ګوته کوي چې امیرپه هرڅه ترانګریزانو او ان ترموږ چې نن سبا دهغه په اړه قضاوت کوو ښه پوهیده . په هرصورت موږ باید په دغه باره کې هغه څه ته اهمیت ورکړو ، لکه چې نوموړې لیکواله یې دخپل مسلک او خپل مسوولیت له لیکي او یایې تحلیلوي.
“ In fact by the time the British came to agree their border between Afghanistan and British India, they had long since abandoned their forward police into Afghanistan, which was neither feasible financially nor acceptable morally.
Afghanistan as friendly buffer between them and the Russian. The implication of having included over 10,000 square miles of ‘ tribal territory’ were non apparent” ( p 61)
« رښتیا ، پرکوم مهال چې بریتا نیا له افغانستان سره دبریتانوي هند پرپوله باندې سلا شوه ، پردغه مهال دوی د افغانستان پرلوردیوې بندیزوالې تګلارې پراندولاړوو، داسې چې نه په مادي لحاظ اونه هم په مورالي لحاظ د منلو وړوه . ځکه خو افغانستان د دوی او روسانو ترمنځ دملګریتوب د پولې بڼه درلوده . په عین حال د لس زره مربع مایلوپه کچه ( قبایلي قلمرو ) باندې د لرلو او برلاسي خبره هم په ډاګه نه وه . »
ددغه فصل په پای کې غواړم دغه ټکي ته اشاره وکړم ، کومه پوله چې په خپل وروستي مفهوم د دیورند په نامه د لوی افغانستان له لویه پیکره بیله شوې ، داپه ټوله بشري جغرافیه کې دیوې غیرمنطقی توطیې بریا او پایله ده ، چې موږ او ټول ښکیلاک وهلي هیوادونه دانګریزاو استعمار پردغه نیرنګ باندې له هره پلوه دیوه تاریخي حقیقت په توګه ډیرښه پوهیږو، ځینې ځواکونه او یوشمیرانفرادي پردي پالې څیرې هڅه کوي چې دیورند مساله هم لکه دجاهلو جنګسالارانو حاکمیت ، دامریکایی ګمارلو واکمنانو اوسني بیواکۍ غوندې د خلکو او ملت په وړاندې دومره مسخه او بې اهمیته وښيي څو یوه ورځ داسې هم راشي چې هرڅوک په خپل ذهن کې دغه ټکي ته ځای ورکړي چې ګواکي دادومره ناري سورې دڅه لپاره ؟ خاوره تللې ، یوپوځي ځواک (پاکستان ) د انګریزد ځای ناستي په توګه د ټولو بشري نورمونو خلاف خیټه پرې اچولې ، افغانستان هم د امریکا لاس کتوی ملک دی ، غیرتاریخي او غیرنژادي اقلیتونه هم نه غواړي د افغان تر نامه لاندې د افغانستان لپاره په ملت جوړونه سره یوخوله شي ، نو پایله خو به خود همداسې کیږي چې یوه رواني ناروغ واکمن ( یعقوب خان ) ګندمک پرې وتاپه ، دویم رواني ناروغ واکمن ( عبدالرحمان خان ) دیورند پرې وزغامه ، اوسني ناروغ او لاس کتوی واکمنان خو به دومره هم نه شي کولای چې یوڅوک چې دټول ملت د ارادې خلاف رمباړې وهي پرځای کینوي . زموږ دملت بدمرغۍ اوماته هم له همدغه ځایه پیل شوې او اوس هم دهمداسې ګوډو ماتو لیونیانو له لاسه پرهم هغه پوله باندې ولاړه ده ، واکمنانو ملت خرڅ کړي ، جاهلو او پردې پالو اقلیتونو تل معاملې کړي ځکه خو دښمن ته خدای ښه فرصت په لاس ورکړی ، هرڅه چې غواړي پرموږیې که زموږ خوښه هم نه وي په زورزیاتي سره لومړي را باندې تپي او بیایې راباندې مني. په داسې حال کې چې افغان ملت له هغه وخته چې تصمیم یې نیولي چې پښتوتخوا زموږ دخاورې برخه ده ، موږ ددغې خاورې خپلواکي غواړو ، دا که له موږ سره وي او یانه په دغه لویه تاریخي سیمه کې پښتانه باید خپلواک شي ، که ویشلې جرمني یوکیږي ، که ویشلی ویتنام یوکیږي ، که بنګله دیش خپلواکۍ ترلاسه کوي ، که بالکان اود مرکزي آسیا نور هیوادونه چې ترپښتنو سره تړلي او خپل هم نه دي خپلواک کیدای شي ، نوموږ ولې نه شو ؟
په دې نژدې کالو کې د دیورند مسالې دیوشمیرځانګړوکړیو د هڅو په ترڅ کې خپله سیاسي بڼه په پیاوړې استخباراتي بڼې باندې اړولې ده ، ځکه خو اوس یوشمیرهیوادونه ، انفرادی څیرې او پردي پالي ځواکونه دغه موضوع هلته او دلته د یوې تبلیغاتي وسیلې په توګه تبلیغوي ، خو موږ باید په دغه اړه له ملي دریځ څخه خپل دریځ پربله خوا نه کړو ، موږ باید هوښیار واوسو ، دتیرې یوې پیړۍ په اوږدو کې یوه افغان وګړي ، یوه قام ، یوه سیاسي ګوند (وطن ، ندای خلق ، ویښ زلمیانو ، دخلکو دموکراتیک ګوند ، افغان ملت ، شعله جاوید او ان دهیواد ملي ګټو ته ژمنویو شمیرڅانګو ) اونورود دیورند نه منل د یوې ملي داعیې په توګه منلي او په خپلو مرامو کې یې ثبت کړي دي . دا چې اوس یوشمیرد دیورند د رسمیت ډنډورې را پیل کړي ، دا هغه څه دي چې دوی باید خپلو استخباراتي ژمنو ته خپل تعهد وروښيي ځکه نو دخپلو جاسوسي لارښونکو او زموږ دملت د ملي ارادې دماتولو قسم خواره دښمنان سره یو لاس شوي چې غواړي زموږ اراده په دغه برخه کې هم وازمویی ، له یاده مه باسئ اوس پرموږ د هغو توطیو توپان را غبرګ شوي ، هغه چې یومهال یې نومیالی مصري مشر جمال عبدالناصر په خپلو زرګونو جالونو کې را ګیرکړي و داسې چې پرې پوهیده ځکه یې ورته ویلي یې وو چې :
« ستاسو امریکایانو نبوغ په دې کې دی چې تاسوکله هم د احمقانه حرکتونو او کړو وړو په وړاندې نه خنډ کیږئ ، برعکس هغه لاهم پیچلي کوئ داسې چې موږ له حیرانتیا سره مخامخ کوي او فکرکوو چې هلته خامخا څه شی ووچې موږ پرهغویانه پوهیږو او یا داچې له لاسه مو ورکړي دي . »
****
ددغه بحث په ترڅ کې چې نژدې لس فصله دی کولای شئ ، د دیورند دکرښې په اړه یوڅه نوي ولولئ ، خپل نظرونه مو راسره شریک کړئ . داچې زه تراوسه هم لا کار پرې کوم . له چا په یې ډډه وکړئ .
اوس همدومره
د لومړي فصل پای
