څېړنوال عبدالرحيم بختانى خدمتګار
ولايت لغمان در مسير تاريخ
لغمان يکى از جمله ولايات آباد وسرسبز افغانستان بشمار مى ايد که درقسمت شرقى افغانستان دربين ولايات نورستان ،کاپيسا،کنړ ،ننگرهار وکابل موقعيت دارد . درياهاى عليشنگ وعلينگار در سرسبزى وآبادى ولايت کمک فراوان نموده است . لغمان از زمانه هاى بسيارگذشته حتى اززمانه ما قبل التاريخ تا امروز ازاهميت جغرافياځى ،اقليمى وزراعتى برخوردار است ازهمين لحاظ در مراحل مختلف تاريخى ،زمانى که اشغالگران خارجى بالاى افغانستان حملات خويش راانجام داده اندبه ساحات لغمان نيزحملات خويش را انجام داده اند .در اين مقاله کوتاه لغمان رااززمانه هاى ماقبل التاريخ تاامروزاز لحاظ تاريخى ،جغرافيايى وتشکيلات ادارى وغيره مورد مطالعه وبررسى قرار ميدهيم اگرچه انجام چنين معرفى کار بسيار مشکل و طولانى است و يک مقاله گنجايش آن را ندارد ،مگر اين معرفى به صورت بسيارمختصرانجام خواهد گرفت .
لغمان درزمانه هاى گذشته :
لغمان درزمانه هاى ماقبل التاريخ نيز يک سرزمين آبادبود ودرآن مردم زنده گى داشتند ويک تمدنى وجود داشت که شاهد اين ادعا ها کشف کتيبه يى است که در سال ١٣٢٩ ق ١٩١١ م يا درزمان امير حبيب الله خان کشف گر ديده است ودرآن زمان ازآن عکس هاگرفته شددر شماره ١٦ سال ١٢٩٦ هـ ش جريده سراج الا خباربه نشر رسيد .علامه پوهاند عبدالحى حبيبى درمورداين کتيبه مى نويسدکه تا فعلاً تحقيقات علمى در مورد آن صورت نگرفته است ،مگرنوشته هاى اين کتيبه بانوشته هاى کتيبه هزار سم مشابهت دارد .(١)
کلمه لغمان ريشه تاريخى دارد و(هيوان تسنگ ) سياح وجهان گرد چينانى درقرن هفتم ميلادى درياداشت هاى خودازلغمان يادآورى نموده است وکلمه لمپاتارابه آن داده است اين ولايت زمانى جزولايت کابل بود . (٢)
درزمان حملات اسکندر مقدونى درسنه (٣٥٦ _قبل ازميلاد ) ،درزمان سلطنت غزنوينان ،درزمان امير تيمور گرگان سنه (٧٣٧ _٨٠٧ ه ق ) ودرزمان بابر درسال (٧٣٧ _٨٠٧ ه ق ) ازدره ها وراه هاى لغمان بخاطررسيدن به هندوستان استفاده نمودند وهم اين منطقه را مورد حملات خويش قرار دادند .
ساحتمان اراضى وپيداوارالغمان :
کوه ها ودريا هاى مختلف درلغمان وجوددارد ،در شمال شاخه هاى هندوکش شرقى ودر جنوب تورغر توسعه يافته است . درياى علينگار ازسمت شمال شرق مهترلام درياى عليشنگ از شمال غرب به استفامت درياى کابل جريان داشته ودرجنوب مهترلام يکجا شده ودرجنوب قرغه يى بادرياى کابل وصل مى شود .
درلغمان انواع برنج ،لوبيا ،باميا وانواع ترکارى ها،نارنج ،مالته ،ليمو،کينو،نيشکر ،سيب ،زردالو ،چارمغزوغيره ميرويد .
درلغمان وساحه نورستان جنگلات ارچه ،جلغوزه ،نشتر،بلوط،شيشم ،گل بيد،بيد چناروپمبه چنارنيز وجودارد .
تشکيلات ادارى لغمان :
مرکزولايت لغمان شهر مهترلا م بابا است وعلاوه ازشهرمهترلام ،لغمان داراى سه ولسوالى ويک علاقه دارى است که ولسوالى هاى آن عبارت است از_ولسوالى قرغه ئى_ ولسوالى علينگار _ ولسوالى عليشنگ وعلاقه دارى آن عبارت است از :علاقه دارى دولت شاه .
درمربوطات مهترلام بابا(مرکز ولايت لغمان ) پنجاه ويک قريه ذيل شامل ميباشد.تګړي ،چاردهي ،قلعه حيدرخانى ،مله کوت ،عمرزائي،دنده ،پشه ئي،ګومين ،سه صده ،شمعتى وکچور ،چهل متيى ،عليشنگ ،کرنج عليشنگ ،قريه مريم ،ده زيارت ،ديوه ،تندى ،شمنگل ،نور ،هرمل ، نولام ،تاچکړي ،ګلکارى ،چندول وخواجه صاحب ،پادشاه خپل ،سايه کند ،باديش ،ماسکوره ،کوتل ،کچورشامتى ،على خيل ،بصرام ،بديع آباد ،احمدزائى ،لنداخيل،تبى کنج ،دود کوچىعليشنگ ،قريه درکى ،قريه جو گي ،محمدپور،اندروړ ،گړوچ ،نوآباد پخى خيل ،چپرها،مذکوره ،بيله ،بلوچ کلى ،بغلک ،بچه خيل ،احمدزائى وکوتل .
در مربوطات ولسوالى قرغه ئى هشتاد وچهار قريه ذيل شامل ميباشد :قريه چهار باغ ، شمشير آباد ، کلا لان، قلعه مفتى ، ترنک ، قلعه زمان خان ، قريه حده پور ، ده منچي ، سورسنگى ، قلعه قاضى ، کچري ، ماهى گيران ، نجاران ، قلعه پادشاه ، قلعه اخند ، کار گرها ، باغبان کوچه ، شهر چهار باغ ، قريه صورتى ، ده مزنگ ، قرغه ئې ، مندروړ ، کمالپور ، موشينه ، فيروز آباد ، لو گرلام ، عبدالرحيم زائى ، نوده مردم ، بولان سفلى ، دره غر ، اندود ، دره لم ، بلوچ آباد ، لمتى سليمان ، لمتى سهاک ، اغر آباد خاص ،سنگر خيل ، ادين خيل ، ترنگ ، شاهى خيل ، نور اغا باد ، چار قلعه ، عباس خيل ، قلعه حاجى گل ،امير ، رينه سفلى ، قريه سرفراز خان ، دندار ، خروتى ، تره خيل ، قلعه رحيم ، لعل خان آباد ، کته خيل کنده ، چورا خيل کنده ، حسن خيل کنده ، دوپۍ کنده ، کنده ، قلعه قاضى ، مياخيل ، فرمانخيل ، صفر خيل ، کاشمند ، زنگوره الياس خيل ، سر کى څپرى ، قاسم آباد ، نهر کريم ، شهباب ، کمپوره ،کچ امين آباد ، کمون ، بچه سياب ، نصير ، کج روکئ ، .
در مربوطه ولسوالى علينگار چهل ونو قريه ذيل شامل ميباشد :
کنده ، راجائى ، کوى ،شوراوه ، گاډي ، سخره ، شاهى ، کچور ، سالوب سفلى ، سالوب عليا ، لوکاړ ، منگو ،وت جبار خيل ، پورانه ، مندال ، گنده گل ،پړوائى ، لاجورک ، چطلا ، خواجه خيل سفلى ،خواجه خيل عليا ، قلعه تک ساو ، ستنى ساو ، بعلم ساو ، اشکمش ساو ، يو لام کژدکا کلمان ، گورجن ، خدرک کلان ، پارچ کنده لام کلمان ، ابسير کلمان کاهو کلمان ، کوتا خيل ، الوخيل ، شور آباد ، قلثک نيازى ، تنگاور ، سلينگار ، قصبه گل ارام کلمان ، تگ ،اوى نو ، سامى ساو ، سهور و سنگرک ، کژو کاکلمان ،لندروتک ، بايلم ، بالاتک واقدام ، کجر وخانه .
در مربوطات ولسوالى عليشنگ هفتاد وشش قريه ذيل شامل ميباشد :
گونه پال ،منجان ، نجيل خاص ، نيلو ، عازى آباد ، نور لام سفلى ، کوټالى ، سائيکل ، مور چه خيل ، يومبى ، شمسى خيل ، کوندالى ، ده ماليچ ، ماسموت عليا ، ماسموت سفلى ، کرگر ، درويش آباد ، پاى خيل ، شمکت عليا و سفلى ،شگى ، در درى ، کندون ، پوهن شمه خيل ، اچک زيي ، اسلام آباد ، زائين ، شکرمان ، اړنى ، چانک لشتى پل ، سالاب عليا آنجون ، هروره ، کاسيگ ، بارکزايى ، قلعه تل ، حسن زائى ، کلاخيل ، قندو ، صبر آباد قندلى ، دره مياصاحب نورى ميل عليا ، تپه کال ، ټيلى ، شيما ، پر موان ، کمراهى ، کندى ، نجيل ، اندرا ، قلعه گل احمد ، ترنک شمرام ، ده قاضى ، قلعه خان ، تالاب عليا ، تالاب سفلى ، کوتا، پرادهلى ، مومه ، ساندک ، تارو تنک شو ، د شتو ، لوت خندو ، صوبون ، منجکم ، دولت خندو ، شرينو ، بروزى نو ، چرگى نو ، ضدلى ، يغ نو ، چنارنو ، شلاکوت ، پتاو ونکندى ، .
در مربوطات علاقه دارى دولت شاه بيست و پنج قريه ذيل شامل ميباشد .
سيل و چکله ، اتوک ، کنده کورى ،منان گل ، گدياله ، دولت شاه ، صنجفان ، چاشيدر فرشغان ، پيتک فرشغان ، نيل خان ، سول ، خندان مير افغان ، خندوک الوک نجل ، توره دولت شاه ، وزير ، موره ، تو مبله ، منگل پور ، نويا ، قريه دو گران ، اکادک وفرشغال . ( ٣ )
منابع و ماء خذ
١ _ د لغمان تاريخى جغرافيه _ سر محقق زلمى هېواد مل ،کابل پوهنتون ١٣٦٤ _ ش .
٢ _ جغرافيه ولايات افغانستان _ پوهاندغلام جيلانى عارض _ کابل _ ١٣٧٩ ش .
٣ _ اتلس قريه هاى افغانستان _ جلد دوم ، حوت سال ١٣٥٣ ش _ کابل .
