څېړنوال عبدالرحيم بختانى خدمتگار
دریای خزر و پرابلم های نظامی و اقتصادی آن
دریای خزر یا دریای کسپین با کشورهای روسیه، ایران، آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان محدود میباشد. قبل از فروپاشی اتحاد شوروی این دریا با دو کشور یعنی روسیه و ایران محدود بود و از منابع مختلف آن کشورهای مذکور استفاده میکرد. در این اوخر اهمیت دریای خزر از لحاظ تجارتی، نظامی و اقتصادی نسبت به هر وقت دیگر با اهمیت شده.
در این مقاله در قدم اول در مورد موقعیت و مشخصات دریای خزر و بعداً در مورد اهمیت و پرابلم های نظامی و اقتصادی که فعلاً در این منطقه موجود است معلومات ارایه میگردد.
دریای خزر، بزرگترین دریای جهان در سرحد بین آسیا و اروپا و در محل تلاقی آسیای مرکزی،قفقاز و ایران واقع است. طول دریای خزر از شمال به جنوب ۱۲۰۴کیلومتر، عرض متوسط آن ۳۲۰کیلومتر و طول خط ساحلی آن ۶۵۰۰کیلومتر است. از این مقدار ۶۵۷کیلومتر ساحل ایران، ۸۲۰کیلومتر ساحل آذربایجان، ۱۹۰۰کیلومتر ساحل قزاقستان و بقیه ساحل روسیه و ترکمنستان است. مساحت دریای خزر در سال ۱۹۲۹م ۴۲۲هزار کیلومتر مربع بود.
مهم ترین خلیج های خزر عبارتند از قیزلار، مانقشلاق، قازاخ، قارابوغازگول،ترکمن باشی، ترکمن در شرق، آقراخان، قیزیل آغاج، انزلی و گرگان «حسینقلی». دریای خزر حدود ۵۰جزیره بزرگ و کوچک دارد که کل مساحت آنها حدود ۳۵۰کیلومتر مربع است.
حدود ۱۵۰رودخانه بزرگ و کوچک به دریای خزر می ریزد که بزرگترین آنها عبارتند از : ولگا، امبا، اورال، ترک، سولاک، سامور، کر، سفید رود، گرگان و اترک.
حجم آب دریای خزر ۷۶۰۰۰کیلومتر مکعب است. دریای خزر دارای اهمیت بسیار در حمل و نقل دریایی است. شبکه راههای دریایی بین بنادر مهم آن از قبیل باکو در آذربایجان، ماهاچ قلعه در داغستان، آستاراخان در روسیه، آکتائو و گوری یف در قزاقستان، ترکمنباشی و آکتاش در ترکمنستان، نوشهر وانزلی در ایران برقرار است.
پس از فروپاشی اتحاد شوروی شبکه حمل و نقل داخلی بین بنادر بخصوص بین بنادر ایران و جمهوریت های مشترک المنافع افزایش یافته است. «۱»
دریای خزر میان طول البلد های ۳۸درجه و ۴۶دقیقه و ۳۴درجه و ۵۴دقیقه شرقی و عرض البلد ۳۴درجه و ۳۶دقیقه و ۳۳درجه و ۴۷دقیقه شمالی واقع است . «۲»
دریای خزر از طرف شمال به روسیه، از طرف جنوب به ایران، از طرف غرب به جمهوری آذربایجان و از طرف شرق به جمهوری های ترکمنستان و قزاقستان محدود میشود. «۳»
دریای خزر به نام های کاسپین و مازندران نیز یاد گردیده است. در مورد اینکه دریای خزر چرا با نام های کاسپین «کسپین»، مازندران و خزر یاد گردیده ذیلاً معلومات مختصر ارایه میگردد :
دریای کاسپین «کسپین» : این نام در بسیاری از زبان های جهان برای اشاره به این دریاچه به کار می رود. کاسپین از نام قوم کاسپی گرفته شده است که ابتدا در سواحل غربی و جنوب غربی این دریا ساکن بوده اند و به تدریج تا سواحل جنوب آمدند. از لحاظ قوم شناسی نیز به استناد تحقیقات جدیدی که درباره ژنتیک مردمان جنوبی این دریا شده، گواهی دال به این ادعا است که اثبات می کند این مردمان همگی از طرف پدری از نوادگان مردمی هستند که از غرب دریا آمده اند.
دریای مازندران : در اسنادی که در موسسات تاریخ شناسی روسیه است آمده که روس ها اولین بار آن را در قرن دوازدهم ثبت نموده و ذکر کرده که ایرانیان آن قرن ها دریای تبرستان می خوانند، ولی چون واژه مازندران میان بومیان تبرستان جایگزین گشته، آن را دریای مازندران می خوانند. همچنان درمیان دانشمندان دریای مازندران بروی نقشه ها ثبت شده است.
دریای خزر : خزر نام قومیست که ادعا می شود غارتگر، بربر و ستیزه جو بودند. همچنین این دریا در زمانه های پیش بنام های دریای گرگان، دریای آبسکون، دریای تپورستان «تبرستان»، دریای ساری، دریای فراخ کرت و دریای گیلان یاد گردیده که امروز به کار نمی رود. عمق دریای خزر از شمال به جنوب افزایش می یابد. عمق این دریا در ناحیه شمالی کم تر از ۱۰متر، در بخش میانی بین ۱۸۰تا ۷۸۸متر و در بخش جنوبی که سواحل ایران و آذربایجان را تشکیل میدهد به ۹۶۰ تا ۱۰۰۰متر می رسد. تا ۱۰۲۵متر نیز در ناحیه جنوبی این دریا گزارش شده است. «۴»
میزان شوری آب دریای خزر ۱۲،۷گرام در یک لیتر می باشد ولی در خلیج قره بغاز تراکم املاح گاه تا ۱۵۰گرام در یک لیتر نیز می رسد. حال آنکه در مصب و لگا، شوری تنها ۱۰گرام در یک لیتر تعین شده است.
اقلیم مستقر بر دریای خزر و سواحل آن به واسطه توپوگرافی سواحل دریا منحصر به این حوزه است. متوسط درجه حرارت در ماه های جولای و اگست بین ۲۴تا ۲۶درجه سانتیگراد می باشد و حد اکثر درجه حرارت به ۴۴درجه سانتیگراد وحد اقل آن به ۱۰ درجه سانتیگراد می رسد. مقدار متوسط بارندگی سالانه بر روی دریا از ۲۰۰ تا ۱۷۰۰میلیمتر متغیر است که اغلب در زمستان و بهار می بارد. مقدار تبخیر از سطح دریای خزر زیاد و حدود ۱۰۰۰میلیمتر در سال بر آورد گردیده است. تشکیل یخ تقریباً تمام حوزه شمالی دریای خزر را در ماه جنوری دربر می گیرد.
دریای خزر در طول تاریخ همواره تامین کننده قابل توجهی از نیازمندی های غذایی و اقتصادی ساحل نشینان و دولت های ایجاد شده در کنار آن بوده است. به طور خلاصه می توان خدمات ارایه شده از دریای خزر به ساکنین حاشیه آن را به قرار ذیل عنوان نمود:
تأمین غذا : به طور متوسط شکار ماهی دریای خزر سالانه حدود ۶۰۰ هزار تن می باشد، که از نظر تولید ماهی در جهان موقعیت ممتازی دارد.
انرژی : دریای خزر بیش از ۲۵٪ ذخایر نفتی جهان را در خود جای داده است که بهره برداری از آن از سال ۱۹۵۴م آغاز گردید و هم اکنون دارای ۲۰هزار چاه فعال و نیمه فعال می باشد که پس از استقلال کشورهای سواحل دریای خزر بهره برداری از آن افزایش یافته است.
اقلیم حیاتی: اقلیم حیاتی حوزه خزر باعث گردیده که در بخش های از آن ساحات جنگلی مطلوب و منحصر به فرد ایجاد شود و توسعه زراعت رونق داشته باشد.
اقتصاد دریا : دریای خزر به عنوان راه آبی مشترک بین ۵ کشور آسیای مرکزی، معبر مناسب و امنی برای حمل و نقل دریایی و کسب درآمد از طریق تجارت و همچنین زمینه برقراری سفرهای تفریحی است. «۵»
در حال حاضر دریای خزر را یک سلسله خطرات طبیعی و غیر طبیعی تهدید میکند و این خطرات بعضی از نواحی دریای خزر را به نواحی مرده تبدیل نموده. اگر جلو این خطرات گرفته نشود در آینده نزدیک دریای خزر به آلودگی عظیمی روبرو خواهد شد که در آن وقت نجات دادن آن کار بسیار مشکل خواهد بود. در حال حاضر سه خطر عمده ذیل دریای خزر را تهدید میکند :
اول : افزایش سطح آب که نوسانات آن قابل پیش بینی نیست ولی در هر حال خسارات اقتصادی بسیار زیادی را به کشورهای ساحلی تحمیل کرده و میکند.
دوم : مسله اکولوژیک و به اصطلاح آلودگی آب در سال های اخیر میزان آلودگی و افزایش سطح آب تا حد خطر ناکی به هم منطبق شده اند به طوری که فقط در جریان ده سال گذشته حدود ۱۰۰میلیون تن نفت از بستر دریای خزر استخراج شده که از آن حدود یک میلیون تن به آب دریا مخلوط شده است، به همین علت آلودگی آب سواحل« نفت داشلاری» خلیج باکو و سومگائیت به نواحی مرده تبدیل شده اند.
سوم : خطر سومی که کشورهای ساحلی دریای خزر را تهدید میکند مسایل نظامی و امنیتی است که یک تعداد کشورهای ساحلی دریای خزر برای رسیدن به اهداف سیاسی، کشتی های جنگی خود را در سواحل دریای خزر افزایش میدهند. «۶»
در مورد عوامل نظامی گیری در دریای خزر رادیو دویچه وله مصاحبه ای با کار شناس مسایل دریای خزر انجام داده که نکات چند آنرا در اینجا ذکر مینمایم : مسله نظامی گیری در دریای خزر عوامل مختلف دارد. یکی از این عوامل مسلماًمسایل داخلی این کشور هاست که نگران بی ثباتی هستند. آنها از گسترش مجدد نفوذ سیاسی، اقتصادی و نظامی روسیه در کشور شان بیم دارند : بخش دیگر مسله، لاینحل مانده رژیم حقوقی دریای خزر بوده که اختلافاتی را بین کشورها بر سر ادعای مالکیت یک سری حوزه نفتی بوجود آورده که هنوز این مسله را لاینحل گذاشته و به نظر هم نمی آید که در آینده نزدیک این مسله حل شود. از این جهت یکی از دلایل گسترش نظامی گیری در کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز که در دریای خزر همسایه هستند، مسله افزایش توان نظامی شان برای حفظ منافع دریای خود یعنی حفظ منافع نفت و گاز و به طور کلی به عنوان دفاع از خط ساحلی است.
ایران هم درچارچوب روابطی که با کشور های منطقه داشته، باتوجه به افزایش قدرت نظامی این کشورها که خطرش بیشتر نه از جانب خود این کشورها، بلکه بیشتر به دلیل نزدیکی این کشورها با امریکا و ناتو بوده، کوشش کرده است قدرت نظامی خود را گسترش دهد. ایران سعی کرده که کشتی های جنگی دریای خزر خود را گسترده تر بکند و توان نظامی خود را بالا ببرد. نیروی دریای ایران در خزر بسیار ضعیف است ولی در مقایسه با سایر کشور های منطقه، یعنی با آذربایجان و ترکمنستان، نیروی دریایی قابل توجهی دارد «۷».
از زمان فروپاشی اتحاد شوروی در سال ۱۹۹۱یک سلسله رویداد های سیاسی و اقتصادی منطقه دریای خزر را در کانون توجه قرار داده است. در سطح بین المللی ظهور روسیه، قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان به عنوان جانیشینان اتحاد شوروی در سواحل دریای خزر می باشند که به طور برجسته ای طیف سیاسی منطقه و پیچیدگی های این حوزه را تحت تاثیر قرار داده اند. در حال حاضر پیدایش منابع انرژی نفت و گاز در سطح منطقه، نیاز و وابسته بودن کشور های تازه استقلال یافته به این منافع بر اهمیت این کشور ها بیش از پیش افزوده است. با توجه به این عامل زمینه های برای ورود با بازیگران و فعالان جدید در این منطقه باز شده. «۸»
دریای خزر بزرگترین منبع اقتصادی برای کشورهای ساحلی آن میباشد. بر کشورهای ساحلی این دریا لازم است که در بخش تأمین امنیت این منطقه زرخیز آخرین تلاش های خود را بخرچ بدهند و هم از آلودگی مواد فاضله آن را نجات بدهند و از منابع سرشار آن به صورت درست، فنی و علمی استفاده نمایند.
مشکلات و پرابلم های نظامی و اقتصادی که بعد از فروپاشی اتحاد شوروی بین کشورهای ساحلی دریای خزر بوجود آمده از طریق مذاکرات، قرارداد ها و تعهدات بین المللی حل و فصل شود و برای عملی نمودن این قرار داد ها و تعهدات لازم است که یک کمیته مشترک کشور های ساحلی دریای خزر تشکیل گردد تا از تطبیق فیصله های مذکور نظارت نمایند.
منابع و ماخذ :
۱ـ بهرام امیر احمدیان، جغرافیای قفقاز، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، تهران، ۱۳۷۶هـ ش، ص ۲۴-۲۳.
۲ـ http://internationallawof.blogfa.com
۳ـ http://fa.wikipedia.org/wiki
۴ـ اثر فوق
۵ـ افشین دانه کار، پیشگیری از بحران زیست محیطی در دریای خزر، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره ۲۱، بهار، سال ۱۳۷۷هـ ش، تهران، صفحات ۱۲۱-۱۱۹.
۶ـ جلیل روشندل، نظامیگری در دریای خزر، گرایشی بر خاسته از فقدان رژیم حقوقی فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره ۲۲، تابستان، ۱۳۷۷هـ ش، تهران، صفحات ۱۷-۱۶.
۸ـ رقیه شریفی چابکی، ناتو و امنیت حوزه دریای خزر، خلاصه مقالات پانزدهمین سیمینار بین المللی آسیای مرکزی و قفقاز، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، تهران، ۱۳۸۶هـ ش، ص ۴۷.
