بدبختانه د افغانستان په اوسنیو شرایطو کې د HIV د خپریدو لپاره د نورو پرمختللو هیوادونوپه پرتله زیاته زمینه برابره شویده .
هغه شرایط او لاملونه چې په افغانستان کی د HIV د خپریدو لپاره زمینه برابروي په لاندی ډول دي!
۱- فقر او غربت:
- د غربت له وجی د نفقې د لاسته راوړلو لپاره یو تعداد وگړي ناروا جنسي کړنو ته مجبوریږي .
- د فقر د وجې د ټولنې د خلکو روغتیایي حالت، تغذي حالت او د بدن دفاعي ځواک او مقاومت ټیټ دی.
- په عمومي توگه د ښوونې خصوصا د روغتیایی ښوونې او خبرتیا کچه د فقر او چګړو له کبله ټیټه ده.
- جګړې او نا امنۍ په ټولنه کې د فقر باعث شویدي او برعکس پورتنئ دواړه فکتورونه د ناروغتیا وو د خپریدو لپاره ښه زمینه مساعدوي .
- د غربت او جنگونو له وجې په هیواد کې لاندیني ناروغیو شیوع پیدا کړی:
- Malnutrition
-T.B
- Malaria
- Typhoid
-Other infection Disease
چې دوې بیا پخپل وار د نورو ناروغتیاوو د خپریدو لپاره لیاره برابروي .
۲-مهاجرتونه:
افغانان د کورنیو جګړو او نا امنیو له کبله د نړئ مختلفو هیوادونو ته هجرتونه او سفرونه کړي دي چی هلته د مختلفو خلکو سره د بیلابیلو اړیکو له لیاری په HIV اخته شوي دي چی د سولې په راتگ سره بیرته خپل هیواد ته د سالم ناقل په توگه راستنیږي.
۳-د هیواد پراخ او خلاص سرحدونه:
ځمکني بندرونه د هوایی ډگر په شمول ټولې لیارې د هر افغاني او پردي پر مخ بی له دی چی Blood Screening یانې دوینې معاینات اجرا شي خلاص دي.
۴-ډیموکراسي:
د ډیموکراسئ په معنی نه پوهیدل او یا د هغې څخه ناوړه ګټه اخستنه(یانې د قانون او ټولنیزو ادابو نه مراعاتول) د دی ناروغئ د خپریدو لپاره زمینه برابروي.
۵-د روغتیایی کار کوونکو د بی مسولیتئ احساس:
د مثال په توگه د تعقیم د شرایطو نه مراعتول، د گډو سرنجونو، دست کشو او جراحي سامان الاتو استعمالول.
۶ -ټولنیز نا معقول دودونه:
روغتیایې او ټولنیز غلط دودونه(لکه د زور ودونه،بد ورکول او داسې نور چې د جنسي بیلاریو سبب کیږي) په مستقیم ډول سره د HIV او نورو انتاناتو د سرایت لپاره زمینه مساعدوي .
۷-دمخدره موادو کر،قاچاق او استعمال د ایچ آی وي د خپریدو لپاره لیاره برابروي.
دا باید په گوته کړو چی د HIV د انتان د خپریدو د مخنیوي په منظور په 1367 هجري لمریز کال کې د وینې د مرکزي بانک د ریاست په چوکاټ کې د ایډز ډیپارټمنټ پرانستل شو.
د ایډز په ناروغتیا او عامل باندې د ښاغلي پوهاند غضنفر په واسطه څیړنیز کارونه تر سره کیدل چی متاسفانه د کورنیو جگړو له وجی دغه کارونه د نشت سره برابر شول.
په 1375هجري لمریز کال د عامې روغتیا وزارت په ابتکار د وینې د مرکزي بانک او غیر دولتي خیریه موسساتو په واسطه د ایډز په هکله یوه مشترکه کمیټه وټاکل شوه چی د WHO په مالي مرسته د وینی معاینات د HIV لپاره اجرا کیدل .اما بدبختانه د طالبانو په دوره کی دوه کاله په مکمل ډول سره د HIV لپاره د وینی معاینات نه اجرا نشول.
د ۲۰۰۶زیږدیز کال د نومبر د میاشتې تر لومړئ نیټی پوری د عامې روغتیا د وزارت لخوا د یوشپیته HIV مثبتو پیښو چې له دوې څخه ۱۶ ښځینه او نورنارینه دي او ۱۵۰۰ څخه تر ۲۰۰۰مشکوکو پیښو راپورورکړل شوی .
د مثبتو پیښو د راپورونو کموالی د HIV د پیښو په کموالي دلالت نه کوي بلکه په حقیقت کی د څیړنو او معایناتو د سهولیت کموالی او نشتوالی د مثبتو پیښو د ټیټ راپور سبب شوی دی .یعنی دا ناروغتیا د واورې د هغه کوندې (Ice Berg) سره ورته والی لري چی د بحر لاندی ډیره غټه وي کوم چی په سترگو نه ښکاري او د پاسه فقط یوه برخه او یا څوکه یی ښکاره شي.
د ایډز ټولنیز او اقتصادي ستونزې:
