سيدنظيم سيدي
په دې كې شك نه شته، چې د هر ولس يا په ټوليزه توګه هرې ټولنې وبپوهنه د هماغې ټولنې د وبې پورې اړه لري؛ خو ادبيات بيا داسې نه دي؛ په دې معنا چې ادبيات هېڅكله پوله او بريد نه پېوني كه څوك غواړي او كه نه هغه به له پولو اوړي او د نورو ټولنو له ادبياتو او په ټوليزه توګه له فرهنګ او كولتور سره به يو ځاى كېږي؛ خو اوس مهمه خبره دا ده، چې په خپله ادبيات څه شى دى؟ كه څه هم زموږ اصلي موضوع د ادبياتو تعريف او شننه نه ده؛ خو د موضوع د منځپانګې له مخې دلته يې پېوندنې ته اړتيا شته، كه چېرې د ادبياتو عمومي تعريف ته ورشو؛ نو د ادب څېړونكو په وينا د ادب تر ټولو اسانه او جا!
مع تعريف دا دى، هره هغه مخيله وينا كه نظم وي يا نثر؛ خو چې هنري ارزښت ولري ادبيات دي، يا په بله وينا((ادبيات په الفاظو او كلمو كې د يو ولس د افكارو وروستنۍ او عالي افاده ده، چې د ودې او انكشاف اورګانيك دوام يې مهم خصوصيت دى او له شفاهي او تحريري عنعنې يې بېلوي.
ادبيات د يو ولس د ټولنيز شعور يوه برخه ده، چې د هغه ولس د ادراك، طبيعي لياقت او د تفكر قوت په الفاظو كې څرګندوي. ادبيات په يوه معينه تاريخي مرحله كې د يوې معينې ټولنې له خوا د يو معين اقتصادي او سياسي نظام په غوښتنه منځ ته راځي او د مخابراتي وسيلې دنده سرته رسوي. د ادبياتو موضوع او مضمون بشري تجربه او عمل دى ))
له پورته پېوندونو څخه په ډاګه څرګندېږي، چې د ادبياتو موضوع او مضمون بشري تجربه ده؛ يعنې هر هغه څه، چې د انسان په ووند كې په تجربو زباد شوې او د عمل جامه يې اغوستې وي ادبيات بلل كېږي.
ډېر ځله به تاسې اورېدلې وي، چې ځينې خلك ادبياتو ته په عادي سترګه ګوري او داسې ګومان كوي، چې ګواكې يوازې د همدغه مسلك څانګوالو(ادبيانو) ته په درد خوري؛ خو د دغه مضمون حقيقت او اصلي معنا ته نه دي ځير شوي؛ په دې معنا چې د هر ماشوم پيل له ادب څخه دى او كه چېرې همدغه ماشوم له ماشومتوبه د ادب پر پوله روان نه شو؛ نو كېدلاى شي سبا ته په ټولنې كې تر ټولو لويې ستونزې او خنډونه همدغه ماشوم وزېږوي.
په هر حال زموږ موضوع د يونان لرغوني ادبيات ده، كله چې موږ د يونان او په ځانګړي توګه د لرغوني يونان نوم اورو سم له واره مو ذهن د فرهنګونو او مدينيتونو بنسټ او مبدا ته ورشي؛ ځكه د هر ډول ادبي اثارو، تكړه ليكوالو، فيلسوفانو، څانګوالو، ارواپوهانو او په ټوليزه توګه د ټول علميت او ادب پنځونكى لرغونى يونان دى، چې په را وروسته كې نورو ټولنو ته هم وغځېد، كه چېرې موږ د يونان لرغوني ادبيات مطالعه كوو او بيا اروپايي او په ټوليزه توګه لويديځې نړۍ ته راځو؛ نو پيل يې همدغه د يونان لرغوني ادبيات دي، چې اروپا ترې را اخيستنه وكړه او بيا يې همدغه ادبيات د خپلې ټول!
نې د دودونو او كولتور تابع كړ.
د يونان ادبيات تر ميلاد زر كاله وړاندې وزېږېدل او لكه څنګه چې پورته هم نغوته وشوه، باني يې يونان و. د يونان لومړنى پېر يا لرغونى دوره، چې د جهالت او ناپوهۍ دوره وه او خلك يې د مرييانو او غـلامانو ډېر مينـوال و، چې كابو په هر بډايه او نيمه بډايه كور كې مرئيان پيدا كېدل؛ خو بيا هم دغه دوره له فيلسوفانو او ادب د ډګر اتلانو څخه خالي نه وه، چې له نېكه مرغه تر اوسه پورې يې مورخين او ادبي كره كتونكي د ادب، فلسفي، فرهنګ، كولتور او بلاخره ارواپوهنې مخكښان بولي او لامل يې هم دا دى، چې د دغو مخكښانو يا د فلسفې او ادب استادانو نومونه تر اوسه پورې خلك په ډېر درن!
اوي سره يادوي، لكه، سقراط، چې وفادار شاګرد يې افلاطون و او نوموړي پرې حساب كاوه، د افلاطون با استعداده شاګرد ارسطو، چې نه يوازې د فلسفې استاد و؛ بلكې په ادبياتو او د شعر په فن كې يې هم دومره نظريې وركړي، چې تر اوسه پورې يې موږ د(بوطيقا) اثر شاهدان يو او بلاخره تر هغه وروسته هومر، چې تر اوسه پورې تركيه او لرغونى يونان يې پر سر شخړه لري، تركيه يې د ځان بولي او يونان يې د ځان؛ خو له آره د يونان و او څه وخت يې د تركيې په اُزمير كې تېر كړى و او په همدې وخت كې يې خپل دوه مشهور او پېوندل شوي اثار هم د ادب مينوالو ته ډالۍ كړل، چې له نېكه مرغه د خپل وخت شهكار وب!
لل شول او تر اوسه پورې يې دغه ارزښت!
ساتÙ
ى دى، هغه اثار دي ايلياد او اوديسې، دغه اثار له هماغه وخت راهيسې د هرې ټولنې خلكو خپلې ټولنې ته راووباړل او خپله ټولنه يې ترې برخمنه كړه. ځينو هېوادونو كې آن څلورو او پنځه تنو ووباړل او ترې يې ګټنه وكړه، له بده مرغه پښتو وبه او ادب لا تر اوسه ترې برخمن نه دى؛ خو كه د خداىﷻ رضا وه؛ نو په نږدې ګانده كې به پښتون ولس هم له دغه ارزښمتنو اثارو څخه برخمن شي.
په هر حال د هومر د اثارو په هكله داسې ويل كېږي، چې د يونان او تركيې د ادبي اثارو پيل همدغه دوو اثارو كېښود، چې وروسته نورو ليكوالو د همدغو اثارو په رڼا كې خپلې نوې پنځونې وكړې؛ خو بله نظريه بيا دا نظر ردوي او وايي وړاندې تر دې هم سقراط، افلاطون، ارسطو، اريستوكلېس او يوروپيدس ځينې اثار پنځولي وو، چې په خپل وخت كې يې ډېر شهرت پيدا كړاى و او د هماغې په رڼا كې هومر خپل اثار وپنځول؛ خو دا چې حقيقت څه شى دى هغه به پر ځاى پرېږدو؛ ځكه موږ ته همدا بسيا ده چې دوى په همغسې نشت امكاناتو او شرايطو كې نړۍ او په ټوليزه توګه بشريت ته دومره ارزښتناك اثار وزېږول، چې Ø!
ر اوسه پورې دغه لړۍ د هماغو اثارو له بركته پر مخ روانه ده.
په لرغوني يونان كې موږ له دغو مشهورو څېرو څخه وروسته له څو ډېرو مهمو شيانو سره مخ كېږو، چې هغه حماسي، تراويدي او كومېډي وانرونه يا ځېلونه دي، چې كابول ټول يې د شعر او نظم په قالب كې اوډل شوي او د بېلابېلو ليكوالو له خوا ويل شوي، ښايي دلته دا پوښتنه پيدا شي، چې ولې په نثر نه ليكل كېدل، چې په شعر يا نظم ليكل كېدل؟
كه چېرې موږ لومړى د پښتو ادب د ځينو دورو د ليكوالو، لكه د خوشال خان خټک، بايزيد روښان، اخوند درويزه او دې ته ورته نورو اثار له نظره تېر كړو؛ نو هلته هم همداسې خبره وه؛ په دې معنا د دوى په دوره كې هم كابو ټول اثار په نظم ليكل شوي وو او لامل يې هم دا و، چې د نثر په پرتله به نظم خورا ډېر خلكو زده كاوه او بله خبره دا، چې نثر كې هر چا له ځانه ګوتې هم وهلى شوى او ولس هم كله چې له يو ځاى څخه بل ځاى ته لېږداوه، بدلون به يې په كې راوړ؛ نو د دې لپاره چې د دغه ډول لاسوهنو مخنيوى يې شوى واى په كار وه، چې په نظم ليكل شوى واى، ښايي د يونان د اثارو د نظمېدلو يو لامل هم همØ!
ا وي.
كله چې د يونان لرغوني اثار پنځول كېږي؛ نو له خپلې پنځېدا پنځه پېړۍ وروسته نور هم دوام كوي او په دې وخت كې دغه ادبي تاريخي دوره د اتلانو د عصر په نامه نومول كېږي؛ ځكه چې د دغې دورې د ليكوالو او كه ساده يې ووايم د اتلانو اثار د يونان له پولو څخه اوړي او په ډېر لږ وخت كې د تور سمندرګي په شاو خوا سيمو، منځنۍ اسيا، هند او يو شمېر نورو سيمو كې خورېږي او د يادو شويو ټولنو پر ليكوال سربېره، چې دغه ادبيات يې د خپلې ټولنې د يوې برخې په توګه مني د همدغې ادبياتو په رڼا كې د خپلو ټولنو ادبيات هم پنځوي، چې له نېكه مرغه د هغې پايلې هم مثبتې وې او هم ټولنې او په ټوله ك!
ې بشر يې خوښې كړې.
د يونان ادبياتو نه يوازې ياد شوي ځايونه تصغير كړل؛ بلكې د روم ادبيات يې هم تر وسې وسې اغېزمن كړل، چې روميانو هم د دوى د فرهنګو د مشتركاتو په رڼا كې خپل پنځونې عيارې كړې؛ خو له بده مرغه په دې وخت كې د يونان لرغوني ادبيات له يو ډول ستونزې سره مخ كېږي او هغه دا، چې په دې وخت كې لوى سكندر هغه څوك، چې تر ټولو ډېره پاملرنه يې د خپلې ټولنې فرهنګ او ادب ته وه له دې نړۍ څخه سترګې پټوي او د نوموړي له مرګ سره سم؛ نور نو د لرغوني يونان ادبيات له زوال سره مخ كېږي او د تل لپاره د فراموشۍ څپې يې وهي؛ خو ښه خبره دا ده چې دغه ادبيات كه دلته د فراموشۍ باد وهي؛ نو بله خوا Ù!
ې نړۍ هم ټوله تصغير كړې ده او په نړۍ كې هم داسې پنځونې شوې، چې بنسټ او اصل يې له همدغه ځايه سرچينه اخيستې ده.
په ټوليزه توګه د يونان په لرغونې دورې كې د ادبياتو پنځونكو ځانونه (ايلين) بلل او خپل لرغونى ټاټوبې يې ((ايلياد)) باله، چې دا د هومر د يو اثر نوم هم دى، ښايي دوى خپل ټاټوبي ته ځكه دغه نوم غوره كړى و، چې هغه وخت كې د هومر دواړه ياد شوي اثار په نړۍ كې ډېر مشهور شول او د نړۍ د شهكار جايزې يې هم اخستې وې.
سربېره پر پورته خبرو د علم الكلام پوهه او ډولونه يې هم لومړى پلا په يونان كې منځته راغلل او بلاخره دا، چې د لرغوني يونان ادبيات او په ټوليزه توګه اثار يې د نړۍ د ټولو هېوادونو د اثارو زېرمې او سرچينې وې، چې د دغو اثارو په رڼا كې د هغوى چينې هم راوغوټېدې.
په ټوله كې د يونان لرغوني ادبيات د منځپانګې له پلوه په دوو سترو برخو ووېشل شو:
۱- حماسي اشعار.۲- غنايي اشعار.
۱- حماسي اشعار Epic: په دې كې شك نشته، چې د ادبياتو تر ټولو ځېلونو يا صنفونو لرغونى صنف همدغه حماسي اشعار دي، په دې اشعارو كې ټولې هغه موضوعګانې يا پېښې بيانېدلې، چې د ولس لپاره د ارزښت وړ وې او ولس يې درناوى كاوه، چې ښه بېلګه يې بيا هم د هومر دوه مشهور اثار، ايلياد او اوديسې دي.
۲- غنايي اشعار: لكه څنګه مو، چې پورته هم نغوته وكړه په لرغوني يونان كې يوازې حماسي، تراويدي او كومېډي اثار په شعر يا نظم نه و؛ بلكې د هغه وخت كابو ټول اثار او ليكنې په نظم وې، چې ښې بېلګې يې د پېندار، اسخېل، سوفوكل، يوروپيدس، ارستوفان، اريستوكلېس، هومر او... اثار دي. دغه شاعرانو ډېره هڅه كوله، چې د شعر بنسټ په سمه توګه كېښودل شي، چې له نېكه مرغه د دوى د هلو ځلو په پايله كې همداسې وشول او په نتيجه كې يې همدغه غنايي اشعار منځ ته راغلل، چې په حقيقت كې بانيان يې همدغه خلك دي.
اساساً په لرغوني يونان او لاتين وبه كې د وبپوهنې له پلوه دوه ډوله غږونه يا اوازونه وو، چې يو يې نسبتاً اوږد او بل يې لنډ و او د غنايي اشعارو تر ټولو مهم اصل هم همدا دى، د دوى په شعر كې به هر هغه ساده او كوچنى توكى د تول بحر په نامه يادېده؛ يعنې د لنډې هجا پر مهال به يې كاراوه او د دې په څنګ كې يې اوږده هجا هم لرله، چې هغه بيا په دغه نامه نه يادېده. كله به چې دوى د دغو هيجاوو ګرافيمي بڼې ليكلې؛ نو لنډه هيجا به يې په (ب) ليكله او اوږده هيجا به يې په دغه سمبول(_) ليكله. د دوى ترمنځ يا د دواړو هيجاوو ګډ تركيب به يې د Stop په نامه ياداوه، چې د غنايي اشعارو د تول بنس!
ټيز عناصر هم همدغه Stop بلل ګېږي.
د سېلابه تونيك شعر د لنډو او اوږدو هجاوو هغه تكرار ته به ستوپ ويل كېده، چې د هغې په وسيله به شعر تلل كېده او بحر يې ورته ټاكه او همدا لامل هم و، چې دغه ډول شعرته غنايي شعر وايه او تر اوسه پورې ورته ويل كېږي. په دې هيله، چې زموږ ټولنه هم يوه ورځ د سيالو ټولنو له ادبياتو سره سياله شي خپلو خبرو ته د پاى ټكى ږدم
