فارابي بشپړ نوم ابو نصر محمد بن محمد بن اوزلق، او په فارابي سره پېژندل كېږي. پلاريې محمد اوزلق بن ترخان د پوځ سپه سالار ؤ. د اټكل له مخې په ۸۷۰زېږيز كال چې له ۲۵۹هجري سره سمون خوري د نني افغانستان د فارياب ولايت په وسېج نومي كلي كې زېږېدلې دى. دې د درېيمې او څلورمې هجري پېړيو له نوموړيو فلسفيانو څخه شمېرل كېږي. دده زيات شهرت د ارستو د ثارو له شرحو له وجې دى. نو د همدې شرحو او د ارستو په كتابونو د لمنليكونو له وجې په دوهم ښوونكي (معلم ثاني) مشهور شو. ده له مرګ څخه مخكې د (الجمع بين الرايين))، (اغراض مابعدالطبيعه ارسطو)، (فصول الحكم) او (احصاء العلوم) په څېر نادره ليكلي كتابونه پرېښي. فارابي د خپل عمر په ۸۰يم كال د ۳۳۹هجري كال (۹۵۰ز) د نننۍ سوريي په پلازمېنه دمشق كې په حق ورسېد او هورې خاورو ته وسپارل شو.
نيوليک[پټول] |
ژوند
د ژوند لومړې پړاو: فارابي د ژوند په لومړۍ لسيزه كې د خپل پلار سره چې د پوځ سرلښكر ؤ د بغداد په لور چې په هغه وخت كې د پوهې او تمدن كور ؤ وخوځېد. هورې يې د وخت له نامتو ښوونكو څخه ادبي، مطقي، فلسفي، اورياضي علوم ترلاسه كړل. له بغداد څخه د حلب امير سيف الدوله په دربار كې د سلاكار په توګه پاتې شو، د سېف الدوله ستاېنه يې په خپلو شعرونو كې كړې، د نوموړي امير له مړيني څخه وروسته د دمشق په لور وخوځېد او ترمرګه هملته پاتې شو.
اخلاق او ژوند
فارابي د سپېڅلي نفس خاوند ؤ، له دونيادارۍ څخه به يې ځان لرې ساته، په لږ څه به يې بسيا كوله، ساده ژوند يې خوخاوه، د ورځيني خرڅ يې دا حال ؤ چې د امير سېف الدوله له اړخه چې ورته كومې اسانتاوې برابرې شوې وي، له څلورو درهمه سپين زرو څخه پرته هېڅ هم نه اخيستل. د ورځې به د د مشق دښار په بڼونو كې د يخو چينو او سيورو لاندې له خپلو زده كوونكو او ملګرو سره وخت تېراوه، په ژوند كې دومره اقتصادي ؤ چې د شپې له مخې به يې د ساتونكو د څراغونو ته شپه تېروله او خپل ليكل به يې كول. د ژود تر آخره نه د كوم كور خاوند شو نه د د مال او دارايۍ، چې دا يې د فقيرانه او ملنګۍ يوه ښكاره ثبوت دى.
خوراك
د حكيم فارابي د ژوند په څېر د هغه خوراك هم ساده مګر رنګين ؤ. په خوراك كې به يې تل د (حملان) د زړونو او ځيګر خوروا خوړله، او د رېحان شراب به يې څښل.
ابونصر محمد بن محمد فارابی (در برخی متون متأخر، محمد بن محمد بن طرخان بن اوزلغ)، در حدود سال ۲۵۷هجری قمری/ ۸۷۰میلادی در دهکده «وسیج» از ناحیه فاراب خراسان (در افغانستان کنونی) به دنیا آمد. در جوانی برای تحصیل به بغداد رفت و نزد «متی بن یونس» به فراگرفتن منطق و فلسفه پرداخت. سپس به حران سفر کرد و به شاگردی «یوحنا بن حیلان» درآمد. از آغاز کار، هوش سرشار و علم آموزی وی سبب شد که همه موضوعاتی را که تدریس میشد، به خوبی فرا گیرد. به زودی نام او به عنوان فیلسوف و دانشمند شهرت یافت و چون به بغداد بازگشت، گروهی از شاگردان، گرد او فراهم آمدند که «یحیی بن عدی» فیلسوف مسیحی یکی از آنان بود. در سال ۳۳۰هجری قمری/۹۴۱میلادی به دمشق رفت و به «سیف الدوله حمدانی» حاکم حلب پیوست و در زمره علمای دربار او درآمد. فارابی در سال ۳۳۸هجری قمری/۹۵۰میلادی در سن هشتاد سالگی در دمشق وفات یافت. مورخان اسلامی معتقدند که فارابی فردی زهد پیشه و عزلتگزین و اهل تامل بود. اعراض او از امور دنیوی به حدی بود که با آن که سیف الدوله برایش از بیتالمال حقوق بسیار تعیین کرده بود، به چهار درهم در روز قناعت میورزید. فارابی در انواع علوم بی همتا بود. چنانکه درباره هر علمی از علوم زمان خویش کتاب نوشت و از کتابهای وی معلوم میشود که در علوم زبان و ریاضیات و کیمیا و هیات و علوم نظامی و موسیقی و طبیعیات و الهیات و علوم مدنی و فقه و منطق دارای مهارت بسیار بوده است. درست است که کندی نخستین فیلسوف اسلامی است که راه را برای دیگران پس از خود گشود؛ اما او نتوانست مکتب فلسفی تأسیس کرده و میان مسائلی که مورد بحث قرار داده است، وحدتی ایجاد کند. در صورتی که فارابی توانست مکتبی کامل را بنیان نهد. ابن سینا او را استاد خود میشمرد و ابن رشد و دیگر حکمای اسلام و عرب، برایش احترام بالایی قائل بودند. در سنت فلسفه اسلامی، فارابی را بعد از ارسطو که ملقب به «معلم اول» بود، معلم ثانی لقب داده اند.
زده كړې
فارابي له كندي څخه وروسته د اسلامي نړۍ لوى فلسفي پېژندل كېږي. فارابي د عباسي لـښكرو سره بغداد ته په رسېدو سره دعربي ژبې زړه كړې ته ملا وتړلهو د عربي ژبې له زړه كړې څخه وروسته يې له رنځپوهوه ابو البشر متى بن يونس څخه مطق زده كړ. په ځانګړي ډول: ۱- اېساغوجي، ۲- قاطيغورياس (المقولات او ۳- پارمېنياس (العباره) يې له روبېل څخه زده كړل. همدارنګه يې د قياس په نامه كتاب له ابن يحيى المروزي څخه زده كړ. دا ټول ذكر شوي كتابونه د ارستو ليكنې وى. نحو يې له ابي بكر بن سراج څخه زده كړه. دارنګه يې په رياضي او طبي علومو كې لوړو پوړيو ته ځان ورساوه. استاتاليسي فلسفه يې په بغداد كې زده كړه ، د خپلې ژورې مينې له مخې يې د (ډي اينيما) كتاب دوه سوه ځلې، او د (طبيعيات) كتاب څلوېښت ځلې لوستلې مګر د فارابي زياته مينه له منطق سره وه، نو ځكه خو په (المعلم الثاني) يانې دوهم ښوونكي باندې ونومول شو. د منطق لومړنې ښوونكې ارستو دى، فارابي د هغه كتابونه تشريح كړل، نو ځكه په دوهم ښوونكي سره ونومول شو. د فارابي زياتره ليكنې منطقي دي، دې د خپل يون په كړۍ كې مصر ته هم ورسېد. هورې له يو څه خت پاتې كېدو څخه وروسته دمشق ته ولاړ، او د ژوند ترپايه هملته پاتې شو.
د فارابي فلسفه
فلسفه فارابی آمیزهای است از حکمت ارسطویی و نو افلاطونی که رنگ اسلامی و به خصوص شیعی اثناعشری به خود گرفته است. او در منطق و طبیعیات، ارسطویی است و در اخلاق و سیاست، افلاطونی و در مابعدالطبیعه به مکتب فلوطینی گرایش دارد. د فلسفې يووالې فارابی از کسانی است که میخواهند آراء مختلف را با هم وفق دهند. او در این راه بر همه گذشتگان خود نیز سبقت گرفت. او در این راه تا آن جا پیش رفت که گفت: فلسفه، یکی بیشتر نیست و حقیقت فلسفی ـ هر چند مکاتب فلسفی متعدد باشند ـ متعدد نیست. فارابی به وحدت فلسفه سخت معتقد بود و برای اثبات آن براهین و ادله بسیاری ذکر کرد و رسائل متعدد نوشت که از آن جمله، کتاب «الجمع بین رایی الحکیمین افلاطون الالهی و ارسطو» به دست ما رسیده است. وی معتقد بود که اگر حقیقت فلسفی واحد است، بایدبتوان در میان افکار فلاسفه بزرگ به ویژه افلاطون و ارسطو توافقی پدید آورد. اساسا وقتی غایت و هدف این دو حکیم بزرگ، بحث درباره حقیقتی یکتا بوده است، چگونه ممکن است در آراء و افکار، با هم اختلاف داشته باشند؟ فارابی میان این دو فیلسوف یونانی پارهای اختلافات یافته بود، اما معتقد بود که این اختلافات، اختلافاتی سطحی است و در مورد مسائل اساسی نیست. مخصوصا آنکه آنها مبدع و پدیدآورنده فلسفه بوده و همه حکمای بعدی کم و بیش، به این دو متکی هستند. مسائلی که به عنوان اختلاف مبانی افلاطون و ارسطو مطرح بود و فارابی درصدد هماهنگ ساختن بین آنها برآمد، عبارت بودند از: روش زندگی افلاطون و ارسطو، روش فلسفی افلاطون و ارسطو، نظریه مُثُل، نظریه معرفت یا تذکر، حدوث و قدم، نظریه عادت. البته تردیدی نیست که فارابی در این امر رنج بسیاری متحمل شده است؛ اما نکته مهم در این رابطه این است که یکی از منابع او برای انجام این مقصود، کتاب «اثولوجیا» یا «ربوبیت» بود که یکی از بخشهای کتاب «تاسوعات» فلوطین میباشد. وی فکر میکرد که این کتاب متعلق به ارسطو است و چون در آن به یک سلسله آراء افلاطونی برخورد کرده بود، همین امر او را بر این کار، تشویق میکرد. (در حالی که مطالب این کتاب، ارتباطی با ارسطو نداشت.) بنابراین، اگر چه فارابی در کار خود به توفیق کامل دست نیافت، ولی راه را برای دیگر فلاسفه اسلامی گشود. بدین ترتیب که میان ارسطو و عقاید اسلامی یک نوع هماهنگی ایجاد کرد و فلسفه ارسطو را جزو سرچشمهها و اصول فلسفه اسلامی قرارداد.
د فارابی پوهنيز دور او اثار
د فارابي پوهنيز مصروفيتونه او ليكلي اثار په لاندې ډول دي:
فارابي د ارستو منطقي ليكنو (ارګانين) باندې لمنليكونه پېل كړل. دا ليكنې د لومړي ځل لپاره له يوناني څخه عربي ژبې ته د فارابي په واسطه وژباړل شوې. چې وروسته د وخت په تېرېدو سره نورو اروپايي او لويديځو ژبو ته وژباړل شول. و د وخت په تېرېدو سره نورو پوهانو او فلسفيانو د فارابي لار خپله كړه او د ارستو منطقي ليكنې يې اروپايي پخوانيو او اوسنيو ژبو ته وژباړلې. د ارګانيونو كتابونه په لاندې ډول دي: ۱- كټګوريانې: (المقولات) – The Categories ۲- د تفسير فن (فن التفسير) – The Hermeneutiea ۳- لومړې تحليل (القياس) – The Asalytica Prior ۴- دوهم تحليل (البرهان) – The Analytica Posteriora ۵- جدل The Topica ۶- بلاغت او فصاحت (البلاغه) The Rhetoric ۷- تېر ايستنه، غولونه (سوفسطه) The Sophistrica Elinnhchi ۸- شعر The Poetic ۹- فارفوريوس (د اېساغوجي سريزه) لكه څرنګه چې مو يادونه وكړه چې د فارابي اصل كار د منطق تشريخ كول ؤ ، خو سره لدې يې هم په نورو علومو كې ليكنې كړي، لكه په سياسيت كې يې د افلاطون د قوانينو لنډيز جوړ كړى، په اخلاقو كې يې د ارستو (نقوما) شرحه ليكلې ده. دارنګه يې په طبعي علومو كې ليكنې كړي چې په لاندې ډول دي: ۱- طبيعيات، ۲- كتاب السماء العلم، ۳- التوليد و الفساد، ۴- علم جو، ۵- علم النفس، ۶- الحس و المحسوس، ۷- كتاب النبات، ۸- الحيوان. ۱) ما ینبغی ان تعلم قبل الفلسفه (هغه څه چې له فلسفې څخه مخكې يې زده كړى): د فارابي دا كتاب د منطق، هندسې، اخلاقو او له شهواتو څخه ډډه كولو او د فلسفې اساسي زده كړې څخه بحث كوي، او د هريو په اړه بېل، بېل غږېږي. ۲) السیاسه المدنیه (ښاري سیاست): دا كتاب د سیاسی اقتصاد په اړه ليكلې دى. ۳) الجمع بین رأيی الحکیمین افلاطون الالهی و ارسطو طالیس ( د دوه رنځپوهانو (افلاتون الهي او ارستو) د رايو يووالې): فارابي په دې كتاب كې كوښښ كړې ترڅو د افلاتون او ارستو د نظرياتو ترمنځ يووالې راولي، او ترډېره بريده پدې كار كې بريالې شوې دى. ۴) رساله فی ماهیه العقل (د عقل په ماهيت كې كتابګوټې): پدې كتاب كې فارابي د عقلونو پېژندنه كړې او د هغوي مرتبې يې بيان كړي. ۵) تحصیل السعاده (د نېكبختۍ لاسته راوړنه): دا كتاب يې د اخلاقو او نظري فلسفې په اړه ليكلې دى. ۶) اجوبه عن مسائل فلسفیه (فلسفي مسايلو ته ځوابونه): هغه ځوابونه دي چې له فارابي څخه د فلسفې په اړده پوښتل شوي. ۷) رساله فی اثبات المفارقات (رسالهای در اثبات وجود موجودات غیر مادی): در این رساله، فارابی درباره موجودات غیر مادی بحث میکند. ۸) اغراض ارسطو طالیس فی کتاب مابعد الطبیعه (مقاصد ارسطو در کتاب متافیزیک): این کتاب یکی از مهمترین کتابهای فارابی است که مورد استفاده ابن سینا هم قرار گرفت. ۹) رساله فی السیاسه (رسالهای در سیاست): فارابی درباره سیاست صحبت میکند. ۱۰) فصول الحکم (د حكمت بېلوونكي): دا كتاب د الهي حكمت په اړه دى، او ۷۴ بحثونه لري او له اروا څخه هم غږېدلې.
اخځليكونه
-
- فلسفه، ليكوال: محمد نادر ايوبي (كندهارې)، ۱۴۲۶هجري لمريز كال، صحاف نشراتي مؤسسه- كوټه
- تاریخ علوم عقلی درتمدن اسلامی، جلد اول، ص ۱۸۲
- اسلام اور فلسفه، ليكوال: كريم بخش، شيخ محمد بشير او زامن- اردو بازار لاهور.
- د مصري فلسفي ښ.ډ. محمد احمد جاد درسي ليكچرونه، د فلسفې او عقيدې څانګه- نړېوال اسلامي پوهنتون- اسلام اباد
- دانشنامهٔ رشد
- تاريخ نظريات فلسفي، ليكوال پوهنمل بصير كامجو، بنشګاه انتشارات ميوند، كابل- افغانستان
