ليکوال : محقق ديپلو م انجنير ستانه مير زهير
د افغانستان دعلومو اکاډمۍ پخوانۍ غړی \
اوبه
اوبه دژوند لومړنۍ منبع ده ، ټول ژوندي موجودات څاروي دي او که نباتات اوبو ته اړتيا لري . .د نباتاتو او څارويو د بدن په جوړښت کې د اوبو ونډه په سلو کې د ( 50_ 90 ) پورې ده .
د انسان د بدن وزن تقريبا په سلو ( ٧٠ ) د اوبو نه جوړ دی . د اوبو لږ والی په انسان کې لومړی د تندې سبب ګرځي او که دا کچه نوره هم راښکته شي ، د متابوليزم نورمال حالت له منځه ځي ، اکسيډ يشن ورو کيږي او په پای کې د مرګ سبب ګرځي .ددې له پاره چې د انسان بدن نورمال فعاليت وکړي ، په ورځ کې د
( ١-٧ ) ليتره اوبو ته اړتيا لري . البته دا کچه د انسان په جسماني فعاليت ، د تودخې په درجه او د هوا په رطوبت پورې اړه لري .
د ځمکې د کرې د څلورو نه درې برخې اوبو نيولې ده چې مهم سمندرونه يې د اطلس ، ارام ، هند او د شمالي قطب د سمندرونو په نامه ياديږي . همدا رنګه تور سمندرګی ، احمر ، کسپين او نور واړه او غټ سمندرګي هم له اوبو نه ډک دي .
په وچه کې هم اوبه شته چې د سيندونو ، کانالونو ، کاريزونو، چينو او يخچالونو په بڼه ليدل کيږي . انسان په وچه کې د خپلې اړتيا وړ اوبه له همدې منابعو څخه لاس ته راوړي . اوبه نه يوازې د څښاک له پاره بلکې د انساني ژوند په نورو برخو لکه : د کرنيزو ځمکو اوبه خور ، دخوراکي توکو په جوړونه او توليد ، د انرژۍ په توليد ، کانو او صنايعو ، سودا ګرۍ او نورو خدماتو کې هم ستره ونډه لري .
د اوبو کيمياوي فورمول :
اوبه يوه مرکبه ماده ده چې د دوو اتومونو هايدرجن ( H ) او يو اتوم اکسيجن ( O ) څخه جوړه شوې ده د هايدروجن او اکسيجن تر منځ اړيکي او د اوبو کيمياوي فورمول په لاندې ډول دی :
2H2 + O2 = 2 H2O
د اوبو په جوړښت کې د هايدروجن او اکسيجن تر منځ ايوني اړيکي په دې ډول دي :
H _O _ H ) )
- د اوبو په ماليکول کې د هايدروجن( سپين) او اکسيجن ( سور ) اتمونو جوړښتي بڼه
اوبه يو ښه محلل دی چی بيلابيلې مالګې او کاني توکي په ځان کې حلوي . د مالګې کچه په سمندري اوبو کې زياته وي ، ځکه يې اوبه د ترواوبو په نامه ياد وي خو په مقابل کې د څښاک اوبه بيا د خوږو اوبو په نامه ياديږي . په هغو ځايونو کې چې خوږې اوبه کمې او يا نه وي ، تودو اوبو ته حرارت ورکول کيږي څو مالګه ورنه بيله او بيا يې د څښاک له پاره وکاروي .
اوبه _ لرغونی مدنيت ، فرهنګ او مذهب :
که لرغوني تاريخ ته ځير شونو دا په ډاګه څرګنديږي چې د ښارونو اباديدنه او د هغو لوړ مدنيت د دسيندونو داوبو سره نيږدې اړيکي لري د بيلګې توګه :
_ پنځه زره کاله دمخه د مصر لرغوني تمدن اولوړ فرهنګ د( نيل ) په سيند پورې اړه لري
_ څلور _ درې زره کاله د مخه د بين النهرين حيرانونکي ښارونه ، ماڼۍ ، معبدونه او د سورينپال ستر کتابتون ... د ( دجلی او فرات ) د سيندونو پورې اړه لري .
_ د هند ( موهنشرو دارو ) پنځه زره کلن لرغونۍ تمدن ته که ځير شو د ( سند ) د رود سره نږدې اړيکي لري .
همدا رنګه که داوسنيو ځنو سيمو تاريخي _ جغرافيې ته پام وکړو نو زموږ د پورتنيو ادعاو يو ښه ثبوت دا هم دی چې د پاريس ښار د ( سن ) ، د لندن ښار د ( تمز ) او د مسکو ښار د ( مسکو) د سيند ونو په غاړو اباد شوي دي .
په ټولو اديانو کې له هغې جملې نه : د اسلام په مقدس دين ، مسيحيت ، ، يهوديت او نورو کې اوبه، د پاکونکي مادې په توګه کارول کيږي . د اسلام په مقدس دين کې مړي ته غسل ، د لمانځه له مخه اودس او په مسيحيت کې په کليسا کې د تعميد غسل د اوبو په وسيله تر سره کيږي. د شينتو ( جاپاني مذهب ) په مذهب کې هم د عبادت په مراسمو کې د بدن او يا د عبادت د مکان پاکوالی د اوبو په وسيله تر سره کيږي .
د اوبوسايکل يا دوران :
اوبه يوازينۍ ماده ده چې په طبعت کې په دريواړو حالتونو (مايع ، غاز ، جامد ) پيدا کيږي .
په اسمان کې وريځې ، د سمندرونو څپې ، د غرونو په څوکوکې د يخ ټوتې ، د ځمکې لاندې د اوبو زيرمې يې بيلا بيې بڼې او ډولونه دي .
اوبه له منځه نه ځي بلکې د تودوخې په بيلابيلو درجو کې ، له يوحالت نه بل ته بدلون مومي . چې دې بهير ته د اوبو سايکل يا دوران وايي . که د اوبو دوران ته ځير شو نو دې پايلې ته رسيږو چې د تودوخې د لوړې درجې له امله د سمندرونو ، سمندرګيو ، جهيلونو ، سيندونو ، ويالو او کانالونو اوبه په بړاس
( بخار ) بدليږي چې په فضا کې همدا پړاس د وريځو او لړو په بڼه ليدلی شو . کله چې هلته د تودوخې درجه را ټيټه شي نو بيرته د باران ، واورې ، ږلۍ او شبنم په بڼه ځمکې ته راځي .چې يوه برخه يې په سمندرونو او بله برخه يې په وچه کې را ښکته کيږي .
په وچه کې د وريدلي ورښت يوه برخه د سيندونو له لارې بيرته سمندرونو ته رسيږي ، بله برخه بيا بخار او هوا ته پورته کيږي او دريمه برخه يې د ځمکې له سطحې نه، د ځمکې تل ته ننوځي چې هلته د ځمکې لاندې د اوبو زيرمې جوړوي چې وروسته ، د همدې زيرمو اوبه د کاريزونو ، چينو او کوهيانو له لارې د ځمکې مخ ته راوځي .
د اوبو د سايکل يا دوران سکيچ
د علومو هغه څانګه چې د اوبو د دوران ټول بهير مطالعه کوي د ( هايدرولوژي ) په نامه ياديږي .
هايدرو لوژي ( Hydrology ) :
هايدرو لو ژي له دوو کلمو څخه جوړه شوې ( Hydro _ اوبه ) او ( Logos _ پيژندنه ) .
په لنډه توګه ويلی شو : هايدرولوژي هغه علم دی چې په طبعت کې د اوبو پيدايښت ، ځانګړ تياوې او دهغو ويش ( توزيع ) په څرنګوالي باندې بحث کوي . يا په بل عبارت هايدرولوژي د فزيکي جغرافيې هغه څانګه ده چې جې په طبعت کې د اوبو دوران تر څيړنې لاندې نيسي او په لاندې برخو ويشل کيږي :
- هايدرو ميتيرولوژي ( Hydrometeorology ) : هغه علم دی چې د هوا پيژندنې او هايدرولوژي تر منځ ګډ مسايل څيړي .
- ليمنو لوژي ( Limnology ) : په وچه کې دننه (سيندونه ، ويالې ، کانالونه ) اوبو فزيکي کيمياوي او بيولوژيکي ځانګړتياوې څيړي .
- کرايو لوژی (logy Cryo ) : يخ پيژندنې ته وايي . هغه علم دی چې په جامد( يخ ، واوره ) حالت کې داوبو ځانګړتياوې مطالعه کوي . په ورستيو وختونوکې د يخ پيژندنې علم ديو ځانګړي او مسقل علم ( يخچال پيژندنه ) په توګه را منځ ته شوی دی .
- جيو هايدرو لوژي ( Geo hydrology ) : د ځمکې لاندې اوبو د زيرمو جوړښت او نورې ځانګړتياوې مطالعه کوي .
- پوتامولوژي ( Potamology ) : سيند پيژندنې ته وايي . په دې څا نګه کې د سيندونو د اوبو بهير د فزيکي اړخونو له مخې مطالعه کيږي .
- هايدروګرافي ( Hydrography ) : دبيړۍ چلونې ( کشتي رانی ) له پلوه د اوبو حالت او فزيکي ځانګړتياوې مطالعه کوي . په دې څانګه کې د سمندرونو د اوبو د څپو نوسانات ، جذر مد او نورې ځانګړتياوې مطالعه کيږي .
- هايدرومتري ( Hydromety ) د بيلا بيلو موخو په خاطر داوبو مرکز ، مقدار، د بهير چټکتيا او نورې ځانګړتياو ې مطالعه کوي .
