د کميسيونونو حکومت

په افغانستان کې که هره لويه او زړه بوږنوونکې پيښه رامنځته شوې ده؛ حکومت يې د څيړلو او ارزولو لپاره کميسيون ټاکلی او تر ډیره يې په همدې اساس د پيښې اړوند د ولس د غبرګون مخنيوی کړی دی. خو له بده مرغه چې له پيښې د څه مودې وخت په تيريدو وروسته بيا پيښه هم ياده وځي، ورته ټاکل شوی کميسيون هم او د کميسيون پايلې هم. ولس نه د کميسيون له کاره خبر شي او نه د يادې پيښې اړوند د  کميسيون د څيړنو پايله له ولس سره شريکيږي. تر ډیره د کميسيونونو تشکيل هم حکومتي وي ځکه خو ځينې خلک يې څيړنې او موندنې نه مني.
اوس د تازه  راپورونو له مخې ويل کيږي چې د ملي يووالي حکومت مشرانو د حکومت له پیل څخه تراوسه، د لويو او زړه بوږنوونکو پیښو د څرنګوالي او څيړنې لپاره ۶۱ کمیسونونه ټاکلي دي. په دې کې د طالبانو په لاس د کندوز سقوط، د فرخندې د وژنې له پاره، په جلریز کې له ۲۰ زیاتو سربازانو سرپرېکولو، د شاه شهید بې مخينې پېښې په اړه، د میدان وردګ له نظامي اکاډمۍ د تازه فارغ شویو پولیسو پر کاروان برید، د ولسي جرګې د لومړي معاون حاجي ظاهر څرګندونو، دکابل بانک کړکیچ په اړه، د خیالي مکتبونو، د هوشمند پروژې، د لوړپوړو چارواکو د ساتنې د ځانګړې قطع په ریاست برید، په روښاني غورځنګ برید له هغو مهمو پېښو څخه وو چې ولسمشر یې په اړه د څېړنو له پاره ځانګړي کمېسيونونه ټاکلي وو.
همداشان وروستی کميسيون چې وټاکلی شو هغه په ورستيو هغو کې د لوګر په ازره ولسوالۍ کې د پاکستاني پوځي چورلکې د ناستې په اړه کمېسيون و چې د ملي یووالي د حکومت له خوا ټاکل شوی و. خو له بده مرغه چې د ځینو دلایلو پر بنسټ دغه کمېسيونونه نه دي توانیدلي چې د یادو پېښو په اړه هر اړخیز معلومات ټول او پایلې یې له خلکو سره شریکې کړي. دا چې ولې دا کميسيونونه نه دي توانيدلي چې هر اړخيزه څيړنه وکړي او پايلې يې له ولس سره شريکې کړي؛ دوه عمده دليلونه لري.
لومړی: حکومت لکه څرنګه پنځوس ـ پنځوس تقسيم دی نو دلته د واک دوه جزيرې شتون لري. يوه ارګ او بله سپيدار ماڼۍ ده. د پيښې لپاره که کوم کميسيون ټاکل کيدو نو لومړی خو به لکه د نورو حکومتي څوکيو په شان د کميسيون په رياست او رهبريت د واک دواړه جزيرې نه جوړيدلې. هر يوه به هڅه کوله چې د کميسيون مشر بايد د دې له ډ‌لې و اوسي او هغه څه چې دی ( ارګ يا سپيدار ماڼۍ) يې غواړي بايد هماغه ډول عمل وکړي. او بيا به کله چې له ډيرو جنجالونو وروسته کميسيون وټاکل شو نو يا به يې رييسان دوه ټاکل کيدل او يا به رييس يو ګروپ ته وفادرا او مرستيال به يې بل ګروپ ته وفادار شخص و. دلته به هدف د پيښې څيړل، ارزول او پايلې ترلاسه کول نه و، بلکې هدف به د ولس له غبرګونه د حکومتي مشرانو خلاصون او په يو نه يو ډول په يوې حکومتي څوکۍ د خپل ګروپ د غړي ټاکل و. پر همدې اساس د کميسيون پايلې به هغه ډول وې؛ کوم ډول چې د حکومت دواړو شريکانو غوښتلې. همدا دليل و چې ډيری وختونه دا پايلې هم له ولس سره شريکې نه شي.
دويم: دا سمه ده چې هره پېښه څېړنې ته اړتیا لري، پرته له څېړنې نه شي کېدلی چې حکومت يې په اړه پريکړه وکړي، اصلاً د اصولو له مخې پيښې ته د کميسيون ټاکلو هدف هم همدا وي چې پيښه په هر اړخيزه توګه وڅيړل شي، ملامت او سلامت معلوم شي، راپور یې حکومت ته وړاندې شي او د هغې په رڼا کې بيا حکومت پرېکړه وکړي. د همدې هدف د ترلاسه کولو لپاره د پيښې د څيړنې په کمیسيون کې بايد بې طرفه، رښتونې، په کار پوه، مسلکي او ولس ته وفاداره خلک وګمارل شي. خو له بده مرغه په افغانستان کې کميسيون ټاکل يوازې د خلکو خولې بندول او د ولس په سترګو کې شګې اچولو لپاره ترسره کيږي.
دلته که د پيښې د څيړنې لپاره کميسيون ټاکل کيږي نو معيار يې مسلک، پوهه، رښتينولي او ولس ته وفاداري نه بلکې دلته معيار، قوم پالنه، ګوند پالنه او د هغه شخص پالنه ده؛ د چا لخوا چې کميسيون ته معرفي کيږي. دلته د پيښې د څيړنې په کميسيون کې افراد خپلو ډلو او ټپلو ته وفاداره وي او هغه څه چې واقعيت وي؛ پرې پرده اچول کيږي. دلته تر ډيره حقيقت موندونکي کميسيون ته هغه افراد او اشخاص ټاکل کيږي چې په يو نه يو ډول په پښه کې ککړ وي. کله چې دغسي اشخاص چې په په خپله په پيښه کې ککړ وي او يا يې د ګوند او ډلې کس په پيښه کې لاس ولري نو دوی بيا د دې پرځای چې ولس ته کار وکړي او لکه څنګه چې يې نوم حقيقت موندونکی دی، د حقيقت لپاره کار وکړي؛ بر عکس د خپل ځان او په پيښه کې د خپل ککړ شخص د  خلاصون لپاره کار کوي. همدا دليل دی چې د ډيری لويو پيښو څيړنې بې پايلې وي او که پايله هم ورکړي نو بيا له ولس او رسنيو سره نه شريکيږي.