د لوی، مهربان او بخښونکي خدای په نامه

حمید ماشوخېل

عبدالباري جهاني 26.11.2014 10:52

                      تقریبا دوه نیمی پېړۍ پخوا  د پېښور سره نیژدې د ماشوخېلو په کلی کی په یوه ډېر غریب محيط کی د عبدالحمید ماشوخېل په نوم یوه شاعر ژوند کاوه چی  په ژوند کی یې لږو خلکو د احوال خبر واخیست.خو ،د پښتنو د هېشگی دود او دستور سره سم ،پسله مرگه ډېر وستایل سو. چا د پښتو ژبی  بېدل،چا د پښتو سعدی او چا د موشگاف لقب ورکړ.قلندر اپرېدی په خپله زمانه کی د پښتو ژبی په شعر کی بل حریف نه وینی  مگر کله چی خبره حمید ماشوخېل ته رسېږی نو وایی:
 د پښتو ژبی په شعر  په دا خپله زمانه کی
 پرې دی نه ښود قلندره بې حمیده بل حریف
او یا قاضی میر احمد شاه رضوانی لیکی:
بیا په دور د تېمور شاه اودل له ورایه
ماشوخېلو کی را وخوت حمید خان
چی یې وپېیل په زور د طبیعت خپل
د الفاظو په ځای ستوری د اسمان
 
البته د قاضي میراحمد شاه رضواني دا خبره د تأمل وړ ده چي حمید ماشوخیل  د تیمور شاه دراني په عصر کي بولي او لا یې د شعر څخه داسي ښکاري چي ګواکي د ماشوخیل شاعري د تیمور شاه په زمانه کي پیل سوې ده. ماشوخیل د اورنګزیب د مړیني په وخت   ۱۷۰۷کي شاعر دی او د هغه د زمانې د آرامی او عدل او انصاف یادونه یې کړې ده. نو د تیمور شاه په زمانه کي  چي له ۱۷۷۳  څخه پیل کیږي باید لږ ترلږه د پنځه نیوي کلونو په شا و خوا کي وي. دا وخت پیر محمد کاکړ ژوندی دی او لایې خپل دیوان بشپړ کړی نه دی او د حمید ماشوخیل نوم په تللیو او وفات سویو شاعرانو کي یادوي.
پس له دوی نه موشګاف عبدالحمید دی
چي یې ووې ښه نازک نکته دان شعر

همدغه تیر وتنه مشهور انګریز مستشرق میجر راورټي هم کړې ده. هغه د پښتو ګرامر په مقدمه کي، د پښتو ژبي د نورو شاعرانو تر څنګ، د حمید ماشوخیل نوم، ډیر په درنښت یادوي او وايي چي د پښتو ژبي له نورو شاعرانو څخه وروسته نو د ملا عبدالحمید نوم راځي چي د تیمور په زمانه کي، د تیري پیړۍ په وروستیو کلونو کي، را پورته سو. دی د پښتو ژبي شیخ سعدي دی، او زه باید ووایم چي زما د ده شعرونه، له خوشحال خان څخه پرته، تر ټولو نورو شاعرانو خوښ دي. د ده د شعر ښکلا او ادبي ترکیبونه حتی د فارسیانو په منځ کي، چي ډیر غني کلتور لري، هم شهرت لري او ده ته یې د موشګاف لقب ورکړی دی.
عبدالحمید ماشوخېل  د پښتو ژبی داسی شاعر دی چی اشعار یې خصوصا د شکل د پوخوالی له کبله معمولا د پښتو ژبی  د کلاسیکو  شعرونو د نمونو په حيث راوړل کېږی.دی د پښتو ژبی یوازینی شاعر دی چی هم یې زیات او هم یې ښه شعرونه لیکلی دی . سید انورالحق جیلانی د حمید ماشوخېل د درو مرجان   په نوم چاپ کړی دېوان په مقدمه کی لیکی» د حمید د طبع ازمایی میدان زیات ترغزل دی.او په غزل کی یې هم ځانته یو بېل رنگ قایم کړی دی.قیاس دا وایی چی له ده نه مخکی خوبه  د خوشال او رحمن دواړو رنگونه موجود وه خو دی په یوه پسی هم نه دی تللی. ده د تشبیهاتو، استعارو او اشارو کنایو  استعمال زیات کړی دی او په دې فن کی د استادی ترحده رسېدلی دی. د ده په شعرونو کی به کمتره چېری داسی شعر  راوزی چی ساده به وی . کنه نو په شعر کی یې  د خیالاتو ندرت،د مضمون نزاکت ، د تشبیه جدت او د مثال یو بې مثاله  لطافت موجود دی« که چېری د حمید ماشوخېل  دا یو غزل راواخلو نو پوهېږو چی یوازی  انورالحق جیلانی نه بلکه  هر چا چی  د حمید ماشوخېل د نازکخیالۍ   په باب څه ویلی دی کم یې ویلی دی.
آهو چشمو چی یې زړه په افسون وکیښ
هغو سر له ودانۍ په هامون وکیښ
انتظار یې د نرگس گونه کړه ژړه
سروی سر پسی له باغه بېرون وکیښ
دا یې ښاخ د گل سره په تلوار پرې کړ
 که د زړه سره می ترکو لړمون وکیښ
په هغو د هوس ووړکی ټولون نه کا
چی له غاړی یې ځنځیر د جنون وکیښ
بېهوده یې صبحدم بولی  وگړی
دغه آه  زما له غمه گردون وکیښ
هر یو داغ شی  د پېغور را پوری نښلی
چی بې یاره می هر دم د ژوندون وکیښ
واسمان ته به د شعر زینې کښېږدی
که حمید د غم له سره زنگون وکیښ
                           حمید ماشوخېل یوازی د عشق له غمه  د جنون ځنځیر غاړی ته نه اچوی او نه  یوازی د نرگس په ژړه گونه کی  د هجران او انتظار نښی وینی . هغه  د خپلی ټولنی او محیط په غم شریک دی، او د  شعرونو څخه  یې  د وخت شرایط  صفا څرگندېږی. په  خپل وخت کی یې  د مغولو له ظلم او تاړاک څخه نارې وهلی دی او هم یې د حاکمانو  د تېری او تجاوز نه شکایت کړی دی او هم یې پر هغو ریاکارانو باندی حملې کړی دی چی  خلک په سپینو جامو غولوی او د پرهېز په لستوڼی کی یې ماران ساتلی دی. اود  رب د ثنا صفت  نه یې  لومه جوړه کړې ده .دی وایی:
 غاښ دی وخاته په بله شوې  کنډاس
لا دی نه خېژی له بدو چارو لاس
لکه وخوری په شکرو کی څوک زهر
هسی ته له دین بېدینه  کړې خناس
دا چی ته ورته بزرگی وایی گرگی ده
د څربښت گومان دی کېږی په آماس
له هغه صیاد حمید وساته خدایه
چی یې لومه کړه د رب ثنا سپاس
                             عبدالحمید ماشوخېل په یوه غریبه کورنۍ کی دنیا ته راغلی دی  او د عمر ترپایه پوری  یې په غربت او  خوراۍ کی شپې تېری کړی دی. د مال اودولت د نه لرلو له کبله چندانی د خپلی مېنی او خپل ټاټوبی نه هم لیری نه دی تللی .په وطنونو او ملکونو نه دی گرځېدلی او دغه علت دی چی چندانی چا نه پېژانده  او د عمر شپې ورځی یې ټولی په گمنامۍ کی تېری کړی دی . خو د دې پر ځای چی د فلک د ناخوالو  اود بنیادمود  بې قدرۍ  څخه گیله وکی  سر یې لا  هم اوچت نیولی  او  د چا په تخت و تاج کی ری نه وهی.
سرزما سرکوزی نه منی د تاج
گڼه تاج دی زما سر وته محتاج
تاج او تخت چی گدایان شړی له دره
بادشاهانو سره اوسی لا علاج
پټ پرهر ظاهروی د زړه په مخ کی
څوک چی خوله بیرته کوی په احتیاج
دروېشی په تاج و تخت باندی زوال خوری
 تخت او تاج لره  زوال تخت و تاراج
له تروو ترخو   تریو  تریخ  مه شه حمیده
په دا زهرو  اموخته لره مزاج
                             حمید ماشوخېل  چی څه ویلی  هغه یې ښه ویلی دی . او د قاضی میر احمد شاه رضوانی په قول د الفاظو  پر ځای یې د اسمان ستوری  پېیلی دی.او بېځایه نه ده چی  په خپل کلام دونه مغرور دی چی  وایی
اوس د فکر توره واچوه حمیده
 چی دی نشته په پښتو کی بل  حریف
                    دا چی د ده په ژوند کی به هم   د ټنگ ټکور په محفلونو کی د ده ښایسته غزلی ویل کېدلې کنه دا چندانی معلومه نه ده. خو نن سبا چی څوک د خط و خال   توصیف زمزمه کوی  نواکثرا حمید  وایی. په افغانستان کی د پښتو ژبی  مشهور سندرغاړی ناشناس د ټولو هغو کسانو  غوږونو ته د حمید خوږ او په ضمن کی  له درده ډک کلام ورساوه چی  د کتاب  د لوستلو  څخه بې برخی  او لیک لوست یې زده نه دی.
 خط پر مخ د صنم راغی که سپوږمۍ سوه په هاله کی
 دا یې غاښ په خوله کی زېب کا که  ژاله سوه په لاله کی
دا زما له غمه شین زړه  پکښی  خیال د یار د شونډو
هسی رنگ زېب و زینت کا  لکه می په  شنه پیاله کی
ما وې عین گڼه گل دی د سبزې په لمن نغښتی
 که می کوت یو گل اندام و  پروت په سبزه دوشاله کی
که یار غواړې هومره ژاړه څو درځی عبدالحمیده
  دا په دا چی در مونده  شی په دریاب نه په ناله کی
په دې کی شک نسته چی د حمید  مومند اکثر غزلونه د پښتو د کلاسیک ادب شهکارونه دی اوډ ېر ځله  د شعر او اد ب  له محفلونو نه نیولې  بیا د یارانو  د ټنگ ټکور  تر تودو مجلسونو پوری  هر کونج  جلا جلا ورباندی رنیگن سوی دی.چا یې د خط وخال کیسو ته غوږ نیولی ، څوک یې د بېلتانه له سوزه ډکو  نارو ژړولی دی  او څوک یې له ساقی سره  په رازو نیاز کی ځان شریکول غواړی.
راشه راوړه  ساقی می بې درشتۍ
 محتسب له جنگه راغی په اشتۍ
مستانه می د احسان  په یوه جام کړه
بې ارامه زړه می څه خو په ارام کړه
ساقی  راسه راکړه می په ښه ساغر کی
بیا هوس د بېخودۍ را غی په سر کی
چی یې غوڅه په مدت د  وصل لار کړم
سوال  جواب  د زړه ادا په  غوږ د یار کړم
راشه راوړه ساقی می مجلس ارای
یار وعده د راتلو کړې ده په ځای
مالا مالی پیالې راکړه چی یې نوش کړم
تر وصال یې  غم د هجر فراموش  کړم
                       حمید  به چا لږ او چا ډېر لوستی وی. خو چا چی د هغه نیرنگ عشق  نه وی لوستی  گواکی حمید یې نه دی لوستی ، یا لږ ترلږه نیمگړی یې لوستی دی.د حمید د کلام زور، د خیال پرواز ، د فکر ژوروالی او د طبعی نازکی د هغه د نیرنگ  عشق په ترجمه کی معلومېږی. نیرنگ عشق  د فارسی ژبی  یوه پوخ شاعر  مولنا محمد اکرم غنیمت  د مغولی پاچا  محی الدین اورنگزېب  په زمانه کی  په پنجاب کی لیکلی دی. د دې منظوم داستان ټول هدف  له مجازی عشق نه حقیقی  معشوق ته رسېدل دی. د داستان په سر کی په پنجاب کی د اورنگزېب  عالمگیر د یوه  مقتدر امیر زوی  عزیز، د شاهد په نوم یوه رقاص هلک باندی زړه بایلی. داستان د مینی  په داسی توند اور پیل کېږی چی توصیف یې  یوازی د حمید په وس پوره دی اود  پوهېدلو دپاره یې باید پخپله د نیرنگ عشق کتاب وکتل سی.د بېلتانه او وصال څو کیسی  داستان اوج ته رسوی او بالاخره دایمی بېلتون راځی او د عزیز عشق د جنون مرحلې ته رسوی. عزیز لېونی کېږی ، گرېوان څیری، له خپل اوپردی  لاس اخلی ، خوراک او څښاک پرېږدی او په خوب او ویښه  بېله شاهده بل څه په سترگو نه وینی. بالاخره د مجازی عشق  جنون او د مجازی معشوق بېلتون   د عزیز په سینه کی  د حقیقی معشوق د مینی شمع لگوی  او له مجازه یې  حقیقت ته رسوی.
چی یې وشلېده د یار د راتلو  طمع
نا مېندۍ کړه ورته بله  بله شمع
اواره یې کړه یکسر خپل او پردی
شپه او ورځ یې هم خانه شوه بېخودی
هسی شان یې د یار غم لاس او گرېوان کړ
چی یې ملک ته د جنون حکمی روان کړ
نهایت چی د مجاز مینی اوتر کړ
حقیقی معشوق یې  لاس سمدستی ورکړ
د مجاز  په ډبلو زرې زرې شوې
د صورت  د  پرستش په اور ایرې شوې
شوې هغه ایرې رانجه د ده د سترگو
یو په سله یې  شو تېز لیده د سترگو
پرې یې ځیر د حقیقی شاهد جمال کړ
له نقصانه یې حاصل دغه کمال کړ
د صورت له کشمکشه په ارام شو
ارامگاه یې د معنو بیت الحرام شو
هسی رنگه خوا په خوا شو له شاهده
چی یک لخته بې پروا شو له شاهده
وسیله یې حقیقت وته مجاز شو
وحبیب ته یې  رهبر غیر و غماز شو
ماته یاد دی هغه بیت  د مولوی
دا مضمون پکښی لیکلی معنوی
عشق همدم لره  اگرچه مجازی وی
میدان وگټه اگرچه په بازی وی
که دی زړه د حقیقت په کار سازی وی
مینه مه پرېږده اگرچه مجازی وی
                       د حمید د شعری قدرت یو مثال  د نیرنگ عشق د داستان د هغی برخی  ترجمه ده چی  د پنجاب سیمه پکښی ترسیم  سوې ده . د نیرنگ عشق داستان په همدغه سیمه کی  ایجاد سوی او په همدغه سیمه کی  پای ته رسېدلی دی. او حمید هم ځکه ددغی سیمی د ترسیم او توصیف په ترجمه کی  د کتاب د نورو برخو په څېر  په پوره مهارت  قلم ځغلولی دی.
 چی په خاورو یې قسم آب گوهر خوری
د دې هسی ملک اوبه به بختور خوری
گردو باد یې د صحرا  عطر فرسای دی
اسمانونه یې د  ځمکی خاک پای دی
هر گیاه  یې پېچ و تاب لری د زلفو
تمامی داب و  آداب لری د زلفو
هر مرغه یې په سبزه هسی شان کښېنی
لکه خضر په چشمه د حیوان کښېنی
چی گلونه یې جلوه په خاورو وکه
د یاقوتو په اور ویلی کاندی ځمکه
چی یې باد  باده د گلو  وڅښی پاڅی
د بلبلو په نغمو په سرود ناڅی
په بازار کی یې بتان په هر  هر لوری
په سرو شونډو  له کوثره شکر پلوری
                      د حمید  د قلم او شعر زور د نیرنگ عشق په کتاب کی معلومېږی. د ده فکر  د مضمون   په حساب زندانی دی او مجبور د ی چی دکتاب  په ترجمه کی لږ ترلږه د مضمون امانت وساتی.او د بلی خوا یې  د الفاظو او کلماتو  په انتخاب او د مضمون په ښایسته کولو کی دونه پرواز  ته وزرونه خلاص کړی دی چی ځینی  منقدین په دې عقیده دی چی  د نیرنگ عشق  پښتو ترجمه له فارسی متن نه ښایسته ده.د حمید  نیرنگ عشق داسی  اثر دی چی د پښتو ادبیاتو په تاریخ کی  د هغه مثال پیدا کېدل  غیر ممکن کار دی. داسی ښکاری چی حمید یوازی د مولنا غنیمت د نیرنگ عشق کتاب د ترجمې دپاره نه دی انتخاب کړی، بلکه د شعر اوادب  په میدان کی په غېږ هم ورغلی دی.او که چېری ووایو چی د  ادبی پهلوانۍ  په دې میدان کی  یې دغه  لوبه گټلې ده  نو ډېره بې انصافی به مو نه وی  کړې. بالاخره حمید د نیرنگ عشق  کتاب په دغو بیتونو  ختموی  او داسی ښکاری چی د خپل کار څخه ډېر راضی دی.
ماچی وپېیل دا در په باریکۍ
غوږو ورکړې یو تر بل مبارکۍ
چی د آب سړه هوا یې شوه ولاړه
د یاقوتو له بازاره گرمی ولاړه
 که څوک غواړی دا شراب حیرت انجام
مونده کېږی د جامی په ښکلی جام
شعر نه دی دا خوناب  د زخمی زړه دی
 یا وتلی وروستی دم د خولې د مړه دی
دا زوږا ده په کباب داور د پاسه
که پری دی نغښتی مخ په څو لباسه
یا نغمه د نیم بسمل مرغه د خولې ده
یا مجنون ته معمی  ښکلې لیلې ده
یا د وینو اباسین وهلی موج دی
یا د ښاره د حیرت وتلی فوج دی
څو وهی د فکر ژامی باندی شخوند
زیاتوی زما شکری هومره خوند
نه دی کار د هر نااهله بوالهوس
چی قدم ږدی د دې ناوی  په جوس.
                                    کله چی  د مولنا غنیمت  د نیرینگ عشق د فارسی متن وروستۍ برخه  د حمید مومند د پښتو نیرنگ عشق د وروستیو بیتونو سره مقایسه کړو نو   له یوې خوا د حمید د  کلام زور او د بلی خوا د  هغه د ترجمې سبک  او او لار  را معلومېږی. موږ دې خبری ته متوجه کېږو چی  حمید په څونه کمال هم د متن امانت ساتلی او هم یې څونه خپل خیال ازاد پرواز ته پرې ایښی دی. مولنا غنیمت  د نیرنگ عشق په پای کی  دغه بیتونه او مفاهیم، چی  حمید ماشوخېل   په پښتو ورڅخه ترجمه کړی دی دا سی راوړی.
چو من این گوهر سیراب سفتم
شنیدن را مبارکباد گفتم
نه شعر این انتخاب عشق بازیست
ترواشهای زخم جانگدازیست
نه شعر این شورش امواج خونست
حدیث از لب زخم درونست
نه شعر این ناله خوبی نواءیست
 شکست شیشه دل را صداءیست
 حدیث عشق بود از گفتنم دور
 ولی بودم بحکم امر معذور
 نیاز وناز حرف گفتنی نیست
 گهر بس ازنزاکت سفتنی نیست
سخن گفتم بامید تمیزی
 گهر سفتم به تکلیف عزیزی
        د دې   نظم د وروستی بیت  څخه  د مولنا غنیمت  مطلب دا دی چی د نیرنگ عشق داستان یوه واقعی قصه ده. او  ده د نواب مکرم خان د زوی  عزیز په غوښتنه  لیکلې ده.  کله چی عزیز د شاهد په مینه  کی ناکام سو، او  د لېونتوب سرحد ته  ورسېدی، اود  مینی په دغو لمبو کی د مجاز څخه د حقیقت   پوړۍ ته ورسېدی، نو یې  د خپل پیر  او مرشد  مولنا غنیمت څخه غوښتنه وکړه چی د هغه د مینی  د اور کیسه په نظم او مثنوی کی راوړی او مولنا هم د خپل مرید ناز پر مځکه نه د ی اچولی دی او دغه قصه یې د مثنوی په شکل  لیکلې ده .
حمید ماشوخېل دغه ورته یوه بله کیسه ، چی  د فارسی ژبی  یوه بل مشهور شاعر هلالی لیکلې وه  په پښتو  نظم ترجمه کړه. حمید د شاه وگدا د کیسې پښتو مثنوی   په  يوولس سوه اوه دېرش  هجری قمری کال کی پای ته ورساوه.  اود  پښتو ادب خزانې ته یې  د مرغلرو یو بل داسی لاړ ور وباخښه چی  د پښتو په ژبه کی د هر چا کار نه و، اوسړی ویلای سی چی  د نیرنگ عشق د داستان په  څېر یوازی د حمید کارو اوبس.  د شاه و گدا کیسه  هم د نیرنگ عشق په څېر دیوې سوزونکی مینی داستان دی.  خو په  دې توپیر چی په نیرنگ عشق کی مینه له مجاز څخه پیل کېږی او حقیقت ته رسېږی.  مگر د شاه و گدا په کیسه کی عشق د لومړی سره  له حقیقته پیل کېږی ، په حقیقت کی سیر کوی،  د زمانی او محيط د ناخوالو سره  مخا مخ کېږی  او بالاخره شاه وگدا دواړه داسی مقام ته رسېږی چی  ځینی صوفیان یې بقا او ځینی یې مسکنت  بولی.  هلالی د خپل داستان  په سر کی بېله مقدمې   یو دروېش، چی زړه یې  تل  په مینه مست دی،  او یو آن له مینی څخه خالی نه دی،  میدان ته اچوی. داچی د دروېش په زړه کی معمولا د چا مینه وی، هلالی په دې باره کی هیڅ نه وایی.  څه وخت د دروېش زړه له مینی خالی کېږی.  او قرار مومی.  دغه قرار  ډېر لږ دوام کوی،  او گدا یا دروېش یوه ورځ د پاچا پر زوی باندی، چی په کیسه کی  د شاه په نوم یاد سوی دی،  عاشقېږې.  دغه سوځونکې مینه چی  د لومړۍ ورځی څخه د جنون   علامې پکښی ښکاری،  د ډېرو سختو اجتماعی خنډونو سره مخا مخ کېږی، او د  ختیځ د  نورو عاشقانه داستانونو په څېر د وصال، هجران، دیدار او فراق تر معمولو  پړاوونو تېرېږی او  بالاخره شا و گدا دایمی وصال ته رسېږی.  دلته نه د غماز او رقیب زور  رسېږی او نه د زمانې  بدی سترگی څه اثر لری.  دایمی وصال  د وحدت الوجود  مرحلې ته رسېږی.  داسی ځای ته رسېږی چی  عاشق معشوق دی، او معشوق عاشق دی.  مینه یوه سی، درد یو سی، خوښی او غم یو سی، بالاخره گواکی  وجود یو سی، اود لته داستان پای ته رسېږی.
 قصه دا چی شاه گدا سره وصال شو
له خلله د رقیب فارغ البال شو
جدایی  له منځه ووته گوښه شوه
د فلک ورځنی ورکه خرخښه شوه
له اغیارو یې غبار په خاطر نه وه
عارو بار یې په باطن په ظاهر نه وه
جانبینو یې اخلاص هسی فایق شه
چی هر یو د بل معشوق او هم عاشق شه
هسی رنگ سره په مینه کی همدم شو
چی گویا دواړه ژوندی په یوه دم شو
متحد سره په هسی اتحاد شو
چی بېغم له جداییه له فساد شو
محبت سره یو تن په هسی حد شو
چی شماره سره په سود و زیان کی حد شو
مشرف په مرتبه  د همه اوست شو
که ظاهر و که باطن مغز پوست شو
په خوراک به تل د یو بل مړېده
په پسخاک به تل د یو بل نړېده
چی یې پوخ په محبت کی پیوستون شو
بېلتانه پکښی ځای نه موند ځینی ستون شو
همه عمر یې نصیب سره وصال شو
څو ژوندی  و په دنیا کی یې د احال شو
دا خبره دی څوک نه گڼی عجبه
خبردار شه ته د مینی له مذهبه
زلیخا به کله کله زما دله
د یوسف په نوم اوبه غوښتې  له بله
چی به دې  چېری له چا آب و طعام غوښت
په دارنگ به یې صحيح د ده په نام غوښت
ما یوسف لره اوبه او طعام راکړی
ما یوسف له لوږی تندی تبرا کړی
یوه ورځی لیلا رگ وواهه یاره
د مجنون په تن د  وینو تلله داره
د حمید  شاه و گدا  د نیرنگ عشق په څېر  هم د متن  د انتخاب له پلوه، چی د یوه ژور تصوفی  مفهوم، یعنی حقیقی عشق، په باره کی بیان کوی مهم دی. او هم په دونه زور ترجمه سوی  او ښکلی سوی دی چی  سړی په جرأت سره ویلای سی چی  دا اثر به د پښتو ژبی  سره یوځای ژوندی وی. او پېړۍ پېړۍ وروسته به هم ادبی نقدونه ورباندی لیکل کېږی.  
حمید په خپل عصر کی د پښتو ژبی د وروسته   پاته والی څخه ډېر شکایت کوی.  او په دې یې ډېره خوابده ده چی ولی  پښتو ژبه  د فارسی ژبی سیالي نه سی کولای.  او د دې خبری  ضمنی معنا دا ده چی  دی پخپله خپل کلام تر ټولو پوخ بولی.  دی وایی هر څومره چی خبری په ځنډ وسی ، خبری ډېری سنجیده وسی، هغومره یې قدر او قېمت هم لوړېږی.
خاورین لوښی چی په ورځی سل سازېږی
په قېمت کی نهایت پیسه ارزېږی
چی  چینی سازوی یو په څلوېښت کاله
په سل گونو پیسو یو موند شی زما لاله
چی بازی  په تېره تېغ کا د خبری
وښکې ډېرو پښتنو خپلی ډبری
یو حریف پکښی پیدا د میدان نشه
یو ظریف پکښی پیدا سخندان نشه
چی هم چشم د سعدی د نظامی شی
یا همجام د فردوسی  او د جامی شی
واړه وینم بوالهوس په دا میدان کی
تشی لوبی کا عبث په دا میدان کی
یوه گوی د گفتگو نه دی اخیستی
گفتگو د رنگ و بو نه دی اخیستی
نه یې کړې په پښتو ژبه نغمه ده
نه ایښې په فارسۍ ژبه تغمه ده
لکه ووړکی په  کونجکو هوسېږی
نادیده په لږه چار غره اوسېږی
                                  داچی حمید ماشوخېل به په خپل دې قول کی  څومره په حق وی، موږ ځکه دا خبره له هغه سره نه سو سپینولای چی  څه باندی دوه نیمی پېړۍ مخکی  د ژوندیو له کتاره وتلی دی.  خو داچی دی په خپل کلام مغرور دی.  په دې برخه کی حق په جانب دی.  د پښتو ژبی د کلاسیک  شعر په تاریخ کی  به داسی څوک نه وی چی په دومره خوږو ، دومره ساده، دومره ښایسته عباراتو او کلماتو  او دومره نگه پښتو ژبه  به یې د ونه ښایسته   نازکخیالی کړې وی چی  دی  پخپله وایی.
 فارسیانو د حیرت  گوتی په خوله کړې
 چی حمید سخن سازی کړه په پښتو کی
موږ به د خپلی دې مدعا د اثبات دپاره د شاه و گدا د کیسې دا څو بیتونه ، چی  د بهار په توصیف کی لیکل سوی ، را واخلو. خو دا هم باید ووایو چی صرف دغه یو څو بیتونه   نه سی کولای چی د شاه وگدا د  قصې ټول ادبی ارزښت  او ښایست معرفی  او افاده کړی.  او د دې اثر د ادبی  تول د معلومولو دپاره  باید دا ټول کتاب  ولوستل سی.  
چی بهار محض دپاره د نشاط
ځای پر ځای وغوړاوه سبز بساط
بړوسی شونډی د غونچې گل خندان شوې
د شبنم سپینی غوټۍ پکی دندان شوې
سرې اوشنې جامې تیاری د غونچې شوې
جلوه گری د چمن پڅه پڅې شوې
چی نسیم کړې د خزان له بنده خلاصی
د ښاخونو په ټالونو شوې رقاصی
گل پرده بیرته له مخه د صبا کړه
طایفه یې د بلبلو په غوغا کړه
هسی رنگه شوه لاله له غره پیدا
لکه لعل شی له کاڼی هویدا
هسی پروت گل نرگس و په لاله کی
لکه عین مخمور کسی په پیاله  کی
لاله بل که هسی اور په  حور په طور کی
چی یې وسوه خپل کیکوړی په تنور کی
مست په میو شه د شوق هسی بلبل
چی یې سرې سترگی کتل په مخ د گل
په دا هسی ورځو شپو ښایسته وخت
ووت شاه له خپله   کوره لکه بخت
         د حمید ماشوخېل تر دې دوو لویو شاهکارونو چی را تېرسو  نو په عمومی صورت د هغه  د اشعارو یو ښه والی  په دې کی دی چی  نه یوازی د پښتو  د کلاسیک ادب  تقریبا  ترټولو ښایسته  کلام دی، بلکه د  هغی ټولنی چی ده ژوند  پکښی کاوه هیڅ اړخ یې هېر کړی نه دی او  د هری موضوع په باب یې  لږ او ډېر څه لیکلی دی.
حمید  ماشوخېل  د خپلو معاصرو او له  ده څخه د مخکی  پښتو  ژبی د شاعرانو  په څېر د ټولنی د تقریبا هری بدی زڼی  د افرادو په سلوک  کی وینی. حمید ماشوخېل د مظلوم سره دونه اوښکی نه تویوی لکه ظالم ته چی د له ظلم څخه د لاس اخیستلو توصیه کوی.  او دا ورپه زړه کوی چی ظلم آخر زوال لری او  هیڅ بد عمل بې سزا نه پاته کېږی. او یا ښایی  د ټولنیزو  نابرابریو، بې عدالتیو او  ظلمونو  د علتونو   بیانول  او  دهغوی د  له منځه وړلو د لارو چارو ښودل  د شعر په چوکاټ کی چندانی راتللای نه سوای، او دغه علت دی چی حمید او د هغه معاصرین  د علت پر ځای زیاتره  معلول ته متوجه دی.
چی د ظلم په کمر دی تل میدان خوړ
دماغی ځانته غره خود به دی ځان خوړ
له خودۍ دی تاریکی له راسته چپ ځی
همېشه دی چپه پیر لکه آسمان خوړ
دغه زور به چلوې تر کومه پوری
چی یوازی دی په ځان تمام جهان خوړ
تاچی  تېز تېزه سمند د خود راییه
ما دا ستا د پرېواتو هله آرمان خوړ
څه به نه نړېده برج د ستا د عمر
د مظلوم د اوښو سېل یې هر زمان خوړ
چی یک لخته په ژر ژر و درغلی
ژر په ژر دی په دغه  دولت نقصان خوړ
هیڅ دا ستا په غم هغو څه غم ونه کړ
چی د دوی  دپاره تا دین او ایمان خوړ
په شکوه یې اجر کم مکړه حمیده
که دی سوک د چا د لاسه په دهان خوړ
  د اته لسمی پېړۍ په لومړۍ لسیزه کی، د اورنگزېب د زوی  بهادرشاه په زمانه کی، چی  عیسی مومند  د جمال خان مومند  د زوی  د واده په شپه  د هغه په قلا باندی حمله وکړه  او آخر یې قلا ته اور واچاوه  او په قلا کی دننه  ټول کسان یې ژوندی  وسوځول ، په هغه زمانه کی ښایی د حمید ماشوخېل ځوانی وه. دا داسی یوه پېښه وه چی د مومندو ټول قام  یې ولړزاوه  او رحمن بابا  د دې پېښی له امله ډېره سخته خواشینی ښکاره کړه  او د جمال خان دوستانو ته یې، په یوه لویه قصیده کی چی په دغه مناسبت یې لیکلې ده،پېغور ورکړی دی چی  ولی په بده ورځ کی  د هغه په کار نه سول. مگر حمید د رحمان بابا په خلاف  په دې عقیده دی چی  د جمال خان د سوځول کېدلو اصلی علت   د هغه خپل ظلمونه وه. هغه له قام سره بد کړی وه او آخر یې   دغه سخته سزا ولیده.

هر سردار چی د خپل قوم د بدو خیال کا
آیینه دی د خپل  ځان  حال د جمال کا
پرېکوی  تر خپلو پښو لاندی ښاخونه
چی بدی د عزیزانو په زړه نال کا
 عاقبت هغه سردار  شی مردار پاتې
چی یې نس وخپلو بدو ته لېوال کا
هم هغه  به پکی پرېوزی دا متل دی
چی وبل وته کوهی کینی وبال کا
چی د خپلو لاس و پښو شی بې مجاله
له غلیمه سره جنگ په کوم مجال کا
په پردو مېړانه نه کېږی بې خپلو
له لحده دا آواز جمال جلال کا
چی له خپله  حده پښې غځوی وړاندی
زمانه به یې  جمال غوندی پایمال کا
چی په زور د بل جامه  اغوندی ځانته
نا شسته به یې د خپل زخم دستمال کا
لکه گرم چی په حسن حسین یزید و
هسی گرم په موږ جمال و که څوک سوال کا
د هغو په سبب تل سوځی نور خلک
چی د توری اسره ورکه په دېوال کا
په ازل د سود او زیان  سودا ده شوې
ملامت څه لره خلک په دلال کا
دا دودونه د دې دور دی  حمیده
یو د بل په مرگ ملال کا بل خوشال کا
  مخکی مو وویل چی د اورنگزېب د زوی بهادر شاه په پاچاهی کی ، چی څه باندی  شپږ کاله یې دوام وکړ، حمید ماشوخېل ځوان و. د اورنگزېب  له وفات نه وروسته  د هغه د زامنو ترمنځ  د تخت و تاج د نیولو د پاره  جگړې پیل سوې. او طبیعی خبره ده چی  ددغسی لویو کورنیو جنگونو  په وخت کی  په هری  سیمی کی  حاکمان هم خود سره سی.او چی یې زړه غواړی هغه کوی. اود  بهادرشاه د قدرت په زمانه کی هم  د ډهلی په تخت کی د اورنگزېب د وخت دبدبه او شان و شوکت پاته نه و. ځکه نو په هره خوا کی ظلم او تېری روان و. دا وخت حمید ماشوخېل ته د وخت حاکمان  د نکیر منکر  حیثیت لری  او پېښور  د هغه دپاره گور دی . خو په زړه پوری خبره دا ده چی،  د نورو پښتنو  په خلاف ، هغه د اورنگزېب پاچا د زمانی  دعدالت بیان کوی او د دغو ظلمونو  او تېریو علت دا بولی  چی  اورنگزېب په خاورو کی  پروت دی.
دا څه دور دگردون راغی وخت نور شه
چی شېوه د حاکمانو ظلم زور شه
نور د نیاو د غوښتو ځای شه چېرته  پاته
چی غمخور په ظلم زور راغی  خونخور شه
څوک وکومی خواته وتښتی ځان خلاص کا
په تمامی دنیا پوری د غم اور شه
د زمری له خولې کا تېښته و زمری ته
د منگور د غاښ جړۍ غاښ د منگور شه
څه حاکم څه رعیت څه غیر زیر
جهان واړه د بلا په لکۍ سپور شه
هر سړی په زور زیاتی روادار وینم
که یې ساز وچا ته لږ و ډېر  څه تور شه
غریب خلک مردگان پکښی وریتیږی
ظالمان نکیر منکر پېښور گور شه
پندو وعظ د هیچا  اورېده نه شی
هسی رنگ د ظلم جور شر او شور شه
څه به شور نه وی د هند په میخانه کی
 چی اورنگ څخه  د حکم جام نسکور شه
چی د ده دعدل لمر دی پرېوتلی
توره شپه د ظلم وخته ملک تور شه
هر سړی درباندی پښه په پورته خیژی
اورنگ شاه پرې ایښی تخت لاړ دور نور شه
تېر ساعت  به د هیچا په لاس کښېنوزی
خو چی تېر شه هغه دم تر بلا هور شه
همدغه د امن لوری دی حمیده
که دی مخ له دنیاگیه په بل لور شه.
 د حمید ماشوخېل د کلام  بل رنگ د هغه په دېوان کی د تصوف څرک دی.  تصوف داسی موضوع ده چی د پښتو ژبی تقریبا ټولو پخوانیو شاعرانو په یوه یا بل ډول ځان ورباند یکتلی دی. په دې لړ کی ځینی په بشپړه توگه  صوفی شاعران لکه دولت لواڼی او میرزا خان انصاری دی  او ځینو  لکه  حمید ماشوخېل دلته هلته کله ناکله  تصوفی اشعار ویلی دی. د حمید اشعارو ښه والی په دې کی دی، چی شکل یې چندانی د مضمون تابع نه گرځی.  هغه چی په هر مضمون کی څه لیکلی دی  هغه یې ښایسته لیکلی دی، او شعر یې له ورایه  پېژندل کېږی. که تصوف یوازی د تفکر او ریاضت  له لاری  د خدای پېژندل واخلو، نو په دې ترتیب د حمید په اشعارو کی کم صوفیانه پیدا کېږی. اوکه چېری ټول هغه مضامین  صوفیان یې په خپلو اشعارو کی راوړی په نظر کی ونیسو نوبیا د حمید دېوان له دغه راز اشعارو نه مالا مال دی. صبر او تحمل او د مینی  راز ساتل ، چی د صوفیانه کلام او سلوک  یوه مهمه برخه ده، د ده په دې غزل کی  په څه ښایست افاده سوی دی.
له خامیه جوش اوخروش خېژی له دېگه
دی له خپلی پختگیه پخته گان چپ
په اوبو به دی د مراد ډېوه شی بله
که صابر غوندی په صبر کړې د هان چپ
چی دانه په خاورو پټه شی خوشه شی
په کوگل دننه وساته ارمان چپ
د بلبلو نارې ښې نه دی په گلو
چی په سرو لمبو کی سوځی پتنگان چپ
لکه ژاړی پټه خوله بوره بدنامه
هسی کاندی مین زړه آه و فغان چپ
ازل هغه څه دی چی  صوفیان د هغه په واسطه د ظاهری نړۍ له قید او بند څخه  ځان ورباندی خلاصوی. کله چی ځوفی د ازل نوم اخلی، نو بیا دلته د شیخ او محتسب زور نه ورباندی رسېږی.  کله چی دفارس یژبی مشهور شاعر حافظ  د شیخ او زاهد  د تعقیب او نصيحت څخه په تنگ سوی دی، نو  هم یې په ډېر ډاډه زړه  دغه ځای ته پناه وړې ده او پو هېږی چی  دلته د چا زرور نه ورباندی رسېږی.
درکوی نېک نامی مارا گذر ندادند
گر تو نه مېپسندی تغیر ده قضا را
 حافظ به خود نه پوشید این جامه می آلود
ای شیخ پاک دامن معذور دار مارا
حمید هم خپل عشق له ازله بولی .  هغه په دې عقیده دی چی  فلک د دغه عشق د پاره پیدا کړی ، او لوی کړی دی.  دی څوک په  جور و آزار له دغی لاری نه  سی اړولای،  او د گل په شان د خپه کېدلو سره یې لا خوشبویی پورته کېږی. دی ازل پروانه پیدا کړی دی.  او د شمعی لمبو ته یې هم دغه ازل بیایی .  دغه ځای دی چی حمید  بالاخره خپل محبوب هم  په کعبه او  په بتخانه کی لټوی او  د خپل محبوب  په تلاښ کی  یې وروستنی او تر ټولو سخت بندونه شلولی دی.
اول تا دبېلتانه په اور الوۍ کړم
بیا به خوله کی  نفسانی فلک راتوی کړم
واړه مړه تر ما پخوا فلک زده دي
زه یې هم داستا د غم دپاره لوی کړم
په ډېر جور به وېزارنه شم له عشقه
لکه گل څو خپه کېږم هومره بوی کړم
دم قدم داستا د عشق په بله شمعه
پروانه غوندی سوو ته جستجوی کړم
جستجوی کړم ستا دمخ په دواړه ځایه
که کعبې که بتخانې ته تگ  او پوی کړم
زه حمید واړه پوچ گوی یم ستا له درده
بېله دې چی د خوبانو گفتگوی کړم
داچی حمید به ځانته پیر او مرشد درلود کنه ، دا خبره معلومه نه ده.  خو دنورو صوفیانو په ډول  توصیه کوی چی  څوک د عشق پر لاره بې رهبره سفر ونه کړی.
لکه ځان ژغوری بربنډ له تېرو تورو
هسی خپل سر  له ښېرو د سحر ژغوره
عاشقی په خودراییه سره نه شی
 په دا لار کی دم قدم بې رهبر ژغوره
حمید ،د نورو صوفیانو په څېر، خپل عشق حقیقی بولی  اوظاهری مینی حقیقی معشوق ته  د رسېدلو وسایل گڼی.  حمید ماشوخېل  ځکه دنیرنگ عشق  او شاه وگدا کتابونه دترجمې  دپاره انتخاب کړل چی د هغو کتابونو ټول مضمون  له مجازی عشق څخه  حقیقی عشق ته رسېدل دی.  د نیرنگ عشق د کتاب په پای کی معلومېږی چی  ظاهری ښکلا د ظاهربینو سترگی ړندوی.  او څوک چی د باطن سترگی پرانیزي هغوی د ښکلیو دلیدلو نه د لوی نقاش کمال  ته متوجه کېږی.  مینه یې د نقاش  او دهغه د کمال سره پیدا کېږی.  په دغه وخت  کی ټولی ظاهری مینی  غیر فکر ورته ښکاری  او یوازی د خپل حقیقی  محبوب فکر ورسره پاته کېږی. حمید ځان دغه معراج ته رسېدلی بولی.  او حتی په دې وخت کی مسجد او میخانه دواړه  د یوه محبوب په ذکر لگیا وی.  حمید په د ېوخت کی له خپل محبوب سره دوه نیژدې کېږی چی  د خپل ځان او محبوب ترمنځ  هر څه بېگانه ورته ښکاری  او حتی د عشق اومحبوب  تر څنگ یې  دهغه د بېلتون  له  پرهار سره دونه علاقه پیدا کېږی  د هغه د پاره مرهم اودارو  غماز ورته ښکاری.
غیر فکر دورزخی شی پکښی سوځی
زړه می گرم تر سقر دی ستا له درده
یو زگېروی دی په مسجد په میخانه کی
مسلمان دی که کافر دی ستا له درده
څله کړې دارو درمان زما وداغ ته
داغ می کله مرور دی ستا له درده
د مرهمو غمازی به یې بېل نه کا
چی می خوا په خوا پرهر دی ستا له درده
یوازی حمید نه دی چی د شزاهد او شیخ څخه شکایت کوی، او یا د زاهدانو او شیخانو تقوی صرف ظاهری پرهېز او ریاکاری بولی . د فارسی او پښتو ژبی  ډېر زیات اشعار د شیخ او زاهد څخه په شکایتونه ډک دی او علت یې دادی چی  زاهد  اوملا  د شرعی احکامو سره سم  د اسلام د پنځو بناو  د ښه عملی کولو له لاری  ځان د عاقبت له عذابه خلاصوی.  اوصوفی د عبادت په وخت کی  نه د جنت پروادار وی،  او نه له دوزخ نه وېره لری.  د صوفی د ژوند  د ټول  تلاښ هدف  د محبوب سره وصال دی، او په دغه لاره کی هر څه روابولی.  د صوفی ټول ژوند د محبوب په طلب تېرېږی.  کله خپل یار د رباب  د تارونوپه شرنگا کی گوری.  کله یې د شرابو په پیاله کی وینی.  کله یې د طبیعت په ښکلا کی گوری، او کله خو یې  زړه له محرابه تنگ سی او د یار په دیدن پسی  بتخانې  لټوی. زاهد  هر ځای د ده د عمل اوکلام سره  مخالف دی. او دغه علت دی چی  هر صوفی په خپل وار  د زاهد څخه سر ټکولی دی.
له شیخۍ راته بهتره شوه رندی بیا
ناصحان می دی په سل رنگه غندی بیا
ښه چی خلاص شوم د ریا له تشه زهده
خدای دی رانه  کا داهسی خود پسندی بیا
چی می کور په دغه تور د مینی سوی
وبه نه مکړم له تقوا سره گوندی بیا
دا دعشق طاعونی مرگ به یې ارمان شی
که د زهد ځان کوټلی شی ژوندی بیا
د گوندیه زړه ترې صبر کړه ناصحه
له رندۍ سره حمید شو سوگندي بیا

موږ به د پښتو ژبي د موشګاف په باره کي څه ووایو. د پښتو ژبي د لویو شاعرانو په کتار کي د هغه له نامه څخه تیریدلای نه سو؛ خو یوازي د نیرینګ عشق معرفي او تشریح یې د یوه کتاب کار دی. د هغه د هري غزلي معرفي یوه بشپړ مضمون ته اړتیا لری. که موږ د یوه مضمون له لاري د هغه د شعر او شخصیت د معرفي کولو ادعا کوو نو به مو د هغه سره بې انصافي کړې وي خو په یوه مضمون کي د هغه د شعر، ترجمو او شخصیت په باب د زیاتو لیکلو ځای نسته.